Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ şimal” anlamlarını ifadə etmişdir (EUTS, 219). Deməli, dağ sözünün qədim məna variantlarından biri “şimal”dır. Qeyd etdiyimiz kimi, h əmin məna çağdaş çuvaş dilində mühafiz ə olunur. XV əsrdə özbək şairi Ə.Nəvainin dilində doğ forma- sında işlənmişdir: Ey Navoiy, telba kunqlum itti, emdi istamon, Neça doğu daştdin istab keturqaymen oni (AN, I, 508). Çağdaş özbək dilində isə toğ variantındadır. Əski türk yazılı abidələrindən olan Tonyukuk yazısında “dağ” anla- mında işlənmişdir: Jänčü ügüzüg käčä Tinäsi oγly jatyγma Baŋligäk taγyγ... Tämir Qapyγqa tägi irtimiz. “Biz Yençi çayını keçərək Tinesi-oğlu adlı yaşayış m əntəqəsində, Benqliqek dağında düşməni Dəmir qapıya q ədər qovduq” (257, 92). “Kitabi-D ədə Qorqud”da tağ variantındadır: Köksü göz əl qaya tağlara gün dəgəndə, bəy yigitlər cılasınlar bir- birin ə qoyulan çağda (KDQİL, 165). G.Klauson bu sözün XIII əsrdə türk dillərində ta:g şəklində olduğunu qeyd edir (GC, 463). XI-XIV əsrlərdə türkmən dilində daaq fono- varian tında işlənmişdir (222, 85). Dağ sözü B.A.Serebrennikov və N.Z.Hacıyevanın bir- g ə yazdıqları “Türk dillərinin tarixi qrammatikası” əsərində 188 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI *ta:ğ şəklində rekonstruksiya olunur (66, 58). Ulu türk dilind əki kar başlanğıc bəzi türk dillərində qorunmuşdur. Bu morfemd ə anlautdakı d samiti sonradan cingiltiləşmə hadis əsinin nəticəsində yaranmışdır. Dağ morfemi türk toponimlərində aktiv işlənən kom- ponentl ərdən biridir. Məsələn, Qırğızıstanda Alatau, Baş- qırdıstanda Yamantau, Qazaxıstanda Amantau, Babatau, Aktau, Karatau toponiml əri var (177, 35, 45). Ç.Qaraşarlı Trakiyada etruskların dövründə yaşamış dak tayfa adının “dağ ilə bağlı olan” mənasında izah edildiyini göst ərir. Etruskların dilində dak adlı tayfa olmuşdur (44, 21). “Kutadqu bilik”d ə taq biçimindədir: elig sunsa erdem bile er tegip, uluq taq başın yirke ildrür egip (KB, I, 277): “Kim f əzilət ilə əlini uzadırsa, uca dağların başını əyərək yerə endirir” (KB, II, 196). XII əsrə aid Ə.Yəsəvinin “Divani-hik- m ət” əsərində də kar variantlı – tağ biçimindədir: Tağ ilə taşka başın urup bixod bolup Əhl ü iyal xanumandın ötər, dostlar (ƏY, 48). Bu sözün müxt əlif dillərdə derivatları var: çuv. tuxi “dağ, təpə”, mon. taq “yayla”, kalm. taq “dağ başı”, q əd.yap. takyo “dağ” (262, 69), şor. tegey “dağ zirvəsi”, xak. tigey “t əpə, zirvə”, “dağın ən yüksək nöqtəsi”, mon. degde “qalxmaq”, degedü “yu xarı”, or. deqde “yüksəklik”, manc. deken “yüks əklik, təpəlik” (264, 81). N.A.Sıromyatnikov q əd.yap. taka “hündür”, takyo “dağ”, kor. txok “təpə”, indo- nez. daki “dağa qalxmaq” sözlərinin eynimənşəli olduğunu göst ərir (260, 51-65). Çin dilində dakuai (“torpaq, ana 189 BABA MƏHƏRRƏMLİ t əbiət”) leksik paraleli var (БКРС, 93). Türk dillərində toqai // tuqay sözü “meşə ilə örtülmüş dağ” mənasındadır. Dig ər dillərdə olduğu kimi, türk dillərində də bu mor- fe min inkişafı nəticəsində “dağ” → “meşə” semantik keçidi baş vermişdir. Yəni dağ məfhumu bildirən söz sonradan me şə məfhumu bildirən sözə çevrilmişdir. Müqayisə üçün göst ərək ki, hind-Avropa, dravid, Baltik, slavyan, sami dil- l ərində də “dağ-meşə-ağac” semantik keçidi səciyyəvidir. Bu fakt da ümumi insan t əfəkkürünün universallığı ilə bağ- lıdır. Yəni dildə baş verən bu cür analogiyalar, semantik paralellikl ər insan təfəkküründə anlayışların eyni cür dife- rensial laşması ilə bağlıdır. Dünya dillərindəki analoji fakt- lara baxaq: drav.: kann. mel “dağ, yüksəklik”, telu. mel “ta- la, me şə”, tod. mas “dağ, meşə”, tam. malou “dağ” (ОСНЯ, II, 51), q əd.yap. yama “meşə”, “dağ” (262, 28), rus. гора “dağ”, qəd.hind. giri, alb. gur “qaya, daş”, litv. giria // gire “me şə”, latış. dzira “meşə”, saam. varr “dağ, meşə”, mord. vir “ meşə” (139, II, 666), bol. qora “meşə”, serb. qora “dağ me şəsi”, litv. qiria “meşə”, qəd.yap. yata “dağ”, “meşə” (262, 51-53), vaar “dağ, meşə”, mord. vir “meşə” (139, II, 666), sam. dabr “dağ”, dur // debr “meşə”. S.S.Mayzel bu cür uy ğunluqları izosemantik cərgələr adlandırır (193, 196). Hind-Avropa dill ərində kök sözlərin geniş semasioloji şərhini verən M.M.Makovski yazır ki, “yuxarı, hündür” seman tikası “yaratmaq, etmək” - “cadu etmək” mənaların- dan yaran mışdır. Bu cür semantik inkişaf qədimdə insan- ların hər hansı predmeti və ya heyvanı ağacdan asması ritu- alı ilə bağlıdır. O, hind-Avropa dillərinə aid zəngin nümu- n ələr verərək bunu sübut etməyə cəhd edir. Məsələn, rus. гора “dağ”, isv. qora “etmək” və s. (197, 48). 190 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|