Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ ideyası ilə razılaşmırıq. Ümumiyyətlə, indiyə qədər aparılan t ədqiqatları təhlil etsək, türkologiyada ilk söz forması kimi adı hallandırılan heca tipləri arasında üstünlük ən çox CV və CVC formala rına verilir. CV və CVC heca tipləri dünya dill ərində, əsasən, əvəzliklərdə müşahidə olunur və həmin əvəzliklərin əksəriyyəti leksik paralellik təşkil edir. Bu əvəz- likl ər, əsasən, şəxs, işarə və sual əvəzlikləridir. Məsələn: to (fars.) “s ən”, şen (gür.) “sən”, ты (rus.) “sən”, tu (fran.) “s ən”, ğu (sax.) “sən”, zı (sax.) “mən”, mun (av.) “mən”, je (fran.) “m ən” və s. L.R.Zinderin qənaətincə, CVC və CV heca tipl əri dil universalilərinə aiddir (158, 288). Ç ağdaş türk dillərində CVC heca tipli etimoloji cəhət- d ən düzəltmə olmayan köklər də var: daş // taş, çıt // çet və s. Bu cür monosillabik kökl əri tərkib hissələrinə ayırmaq qeyri-mümkündür. CVC tipli isiml ərin bir qismi qədim döv- rün izl ərini daşıyır, ancaq feil köklərində bu hal müşahidə edilmir, y əni həmin heca tipli feillərin bir çoxu tarixi-etimo- loji c əhətdən törəmədir. Qədim türk söz kökünün CVC quru- luşunda olduğunu qəbul edən dilçilər, əslində, ilkin söz kö- kü nün yalnız qapalı hecalılığını iddia edirlər. Bu fərziyyə özünü bir o q ədər də doğrultmur. CVC tipli köklərin hamı- sını törəmə və ya düzəltmə hesab etmək də düzgün deyil. T ürk yazılı qaynaqlarında təkhecalı sözlər arasında CVC tipli söz kökl əri daha məhsuldar işlənmişdir. Xüsusilə Yenisey abid ələrində təkhecalı sözlər arasında VC və CVC tipli kök morfeml ər üstünlük təşkil edir (116, 42), ancaq h əmin fakt CVC formasının ilkinliyinin sübutu ola bilməz. Müqayis ə üçün göstərək ki, İ.Q.Melikişvili qeyd edir ki, ümumkartvel dill ərində 710 kök sözdən 608-i CVC qurulu- şundadır (216, 61). Kartvel dillərində tipik kök morfem for- 166 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI ması CVC hesab edilir (139, I, 252). M.Yusifov CVC tipli kökl əri leksik məna ilə yanaşı, etimoloji mənanı daha çox qoruyan kökl ər kimi xarakterizə edir (76, 110). K.M.Mu- sayev is ə CVC formasının şəkilçiləşmə nəticəsində CV for- ma sından yarandığını ehtimal edir (221, 91). Azərbaycan dilçil ərindən S.Cəfərov (145, 11-13), M.Yusifov (76, 110), Ə.Tahirzadə CVC tipli heca formasını daha qədim hesab edirl ər. Ə.Tahirzadənin fikrincə, məsələn, gör-, göz(ük), güz(gü), güd- sözl ərini gö- // gü- hissəsinə ayırıb, -r,-z,-d hiss ələrini qəlibləşmiş, donmuş, daşlaşmış morfoloji for- mant kimi t əqdim etmək olmaz. Onun qənaətincə, praaltay dilin ə aid CVC tipli köklərdəki axırıncı samit fərqləri: η/n, b/m, r/z/l, ç/c/ ş, t/d qədim kökün eyni samitinin fonetik f ərqlərini əks etdirir (263, 8). Türk dill ərində bəzi CVC quruluşlu sözlərin CV biçimli kökl ərdən yaranması faktı məlumdur. Məsələn, qədim türk dilind ə yul “kiçik su mənbəyi, bulaq”, yulak “kiçik-kiçik, çoxlu su bu lağı” (DLT, III, 23) sözləri işlənmişdir. Çağdaş salar dilind ə yule “bulaq, çeşmə” mənasındadır (266, 33). H əmin sözlər su // yu kökündən yaranmışdır. Müxt əlif türk dillərindəki faktları müqayisə etməklə b əzi CVC quruluşlu köklərin ilkinliyini müəyyənləşdirmək mümkündür. M əsələn, Azərbaycan dilində yaxın, yaxınlaş, Az ərbaycan dialektlərində yavumaq, türk dilində yaklaş-, çu vaş dilində yaxan “yaxın” (Фед., II, 505) sözlərinin möv- cud luğu kök morfemin *yak- olduğunu sübut edir. Azər- baycan dilind ə sovuş-, türk dilində savul- “yol vermək” feill ərinin kökü sav- feilidir. Əgər Azərbaycan dilində bu kök morfem daşlaşmışdırsa, türk dilində müstəqilliyini qoru muşdur. Türk dilindəki sav- “yanından keçmək, uzaq- 167 BABA MƏHƏRRƏMLİ laşmaq” (TS, 1711) kökü ilkinliyi əks etdirir. Həmin kök Az ərbaycan dilində savış- şəklində daşlaşmışdır. Türk di- lind əki savruk “diqqətsiz” sözü də sav kök yuvasındandır. Sızla-, sızılda-, sızıltı, sızanaq sözlərinin mənşəyi, ehtimal ki, s əs təqlidinə bağlıdır. Bu sözlərin kökü Altay, tatar, Si- bir tatarlarının dilində işlənən sus “ağrı” morfemidir. L.S.Levitskaya qırğız, qazax dillərində olan suz “nəmişlik, soyuq” anla mındakı kökü də bu sözlərlə eyni yuvaya aid edir (191, 134-135). Qaqauz v ə türk dillərindəki suzu “kəs- kin a ğrı” sözü də həmin yuvadan təşəkkül tapmışdır. N.A.Baskakov qeyd edir ki, türk dill ərində hazırda iş- l ənən CV tipli köklər ən qədim CVC köklərindən reduksiya n əticəsində yaranmışdır (113, 153). Ancaq bizim fikrimizc ə, CVC heca tiplərinin bir qismi CV formalı kökl ərdən şəkilçiləşmə nəticəsində yaranmışdır. Tədqiqat- çıların statistik məlumatına görə, CVC heca forması müasir çu vaş dilində 94%, koreya dilində 77%-dir (115, 31). D.M.Na silov yazır ki, “üçhərfli” (yəni CVC heca tipləri- B.M.) kök- əsaslar açıq hecalı köklərdən yaranmışdır (226, 53). Yenisey abid ələrində CVC heca tipli aşağıdakı söz kökl əri işlənmişdir: tüş- “yıxılmaq”, çet “sərhəd” (116, 42), yür- // yör- “getm ək”, bay “varlı” (116, 42, 54-56) və s. A.N.Kononovun fikrinc ə, türk dillərində CVC tipli kök sözl ərin əksəriyyətində sonuncu samit qrammatik fun- ksiya daşımış, sonradan həmin samitin funksiyasının zəif- l əməsi nəticəsində kök-əsasın tərkib hissəsinə çevrilmişdir (179, 77). Ancaq bütün CVC quruluşlu köklər haqqında bu fikri ir əli sürmək düzgün deyil, yəni bəzi CVC tipli köklər ilkin dövrün m ənzərəsini əks etdirir. G.J.Ramstedtin və V.Ban qın mülahizələrinə görə, sinkretik mahiyyətli bu tipli 168 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|