Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ edirl ər. Qeyd edək ki, yalnız bir saitdən ibarət heca forması müasir türk dill ərinin əksəriyyətində arxaikləşmiş, aseman- tikl əşərək digər sözlərdə izlərini saxlamışdır. Bu kök forması türk dill ərində ən çox daşlaşan, arxaikləşən söz modelidir. Müasir türk dill ərində mövcud olan V (sait) biçimli köklərin b əzisi sonradan yaranmadır. Məsələn, Sibirdə yaşayan bara- ba tatar larının dilində ö kökü “ev”, “ailə” mənasında işlənir (150, 193). Ehtimal ki, h əmin kök v samitinin reduksiyası n əticəsində ev // öv formasından yaranmışdır. Türkologiyada t ək sait (V) quruluşlu köklərin morfo- noloji inkişafı mövzusu ən çox N.A.Baskakovun araşdır- mala rında öz əksini tapmışdır. N.A.Baskakov bu tipli kök- l ərin CVC formalı köklərdən yarandığını iddia etmişdir (113, 147-152). Az ərbaycan dilçiliyində M.Yusifov (78, 113) v ə B.Xəlilovun araşdırmalarında (32, 84-109; 35, 49- 52) V (sait) formalı feil köklərinin fonosemantik inkişafı şərh olunmuşdur. Müasir türk dill ərində V (sait) quruluşlu müxtəlif kök- l ər mövcuddur: s.uyğ. e- “olmaq” (201, 24), ü “ev” (201, 132), Sib.tat. ü “ev” (СДСТ, 228), yak. i “iy” (124, 458), lob. i- “olmaq” (200, 112). Sarı uyğur dilindəki u “ev” kökü (201, 132) v reduk siyası nəticəsində yaranmışdır. Dem əli, V quruluşlu köklərin hamısını ilkin hesab etmək düzgün deyil. Ad ətən, qədim hind-Avropa dilçiliyində V (sait) qu ruluşlu ilkin köklərin varlığı istisna edilir (221, 92). Ə.Nəcip XI-XIV əsrlərə aid türk bədii qaynaqlarında i sözünü “hakim” m ənasında qeydə almışdır (ИССТЯ, 68). A.N. Kononov türk runik yazılarında işlənən ini “kiçik qar- daş” sözünün *i kökündən yarandığını fərz etmişdir: i+ni (ini) “ki çik qardaş” (179, 75). Fikrimizcə, ini sözü *an 154 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI “can lı” kökünün derivatıdır. XII-XIII əsrlərə aid təfsirlərdə i “sahibkar”, ï- “gönd ərmək”, u- “bacarmaq” kökləri işlən- mişdir (127, 320). Q ədim dövrdə tək saitli kök morfemlərin varlığına şüb- h ə ilə yanaşan dilçilər də var. Ancaq əski türk yazılı abidələ- rind əki faktlar bir daha sübut edir ki, türk dillərinin ilk çağla- rında bu cür köklər mövcud olmuşdur. Türk dillərinin dia- lekt v ə şivələrində V (sait) quruluşlu köklər mühafizə edil- mişdir. Məsələn, Azərbaycan dilinin Dərbənd dialektində i- “yem ək” anlamındadır (13, 109). Uyğur dilinin Hami ləhcə- sind ə ӓ- // e- // i- “olmaq” feili işlənir (199, 139, 148, 151). A.T.Kaydarov erdi-, en- sözl ərinin kökünün e- oldu- ğunu göstərir (171, 206). Əski uyğur abidələrində ı “ağac”, “bitki”, ı- “göndərmək”, u “yuxu” tipli, yəni yalnız bir sait- d ən ibarət sözlər işlənmişdir. U- “fikirləşmək” kökünün izi tatar dilinin Oren burq şivələrində işlənən ula- // uyla- (“fikirl əşmək”) feilində qalmışdır (244, 29). Fikrimizcə, öy- r ən- feilində V (sait) quruluşlu ö- “fikirləşmək” kökü ase- mantikl əşmişdir. Qədim türk dilində ögə “fikir” anlamını bil dirmişdir. Sibir tatar dialektlərində i “yumşaqlıq” (CДСТ, 52), yakut dilində ӓ- “olmaq” (СЯЯ, I, 213) kökl əri var. Altay dilində e- (“çatmaq”) morfemi er- // ir- feilinin kökü kimi V (sait) şəklində qorunmuşdur (ATS, 79). Uyğur dilinin Sintszyan ləhcəsində də e- “olmaq” mə- na sındadır (203, 107). Əslində, r digər cingiltili samitlər kimi z əif səs və auslaut (söz sonu) zəif mövqe olduğundan reduk siyaya uğramışdır. XII əsrə aid Ə.Yəsəvinin “Divani- hikm ət” əsərində i- feili “olmaq” mənasındadır (ƏY, 123). M üasir şor dilində ı- “ağlamaq” anlamını bildirir (33, 15). 155 BABA MƏHƏRRƏMLİ Yazıyaqədərki dövrdə kök morfemlərin fərqli heca tipl əri anlautda və auslautda samit-sait distribusiyasının nə- tic əsi kimi yaranmışdır. Fonetik dəyişmələr əsrlər boyu da- vam ed ərək müasir kök morfemlərin formalaşmasına səbəb ol muşdur. Bəzi türkoloqların fikirlərini istisna etsək, tür- koloji ədəbiyyatlarda V (sait) tipli söz kökləri ən qədim söz kökl ərindən biri kimi qəbul olunur. Müasir türk dillərində bu cür kökl ər kəmiyyətcə azdır. Məsələn, Azərbaycan di- lind ə o əvəzliyi kimi V (sait) quruluşlu sözlər var. Lakin bu forma tör əmədir, yəni ol əvəzliyindən samit düşməsi (re- duk siyası) nəticəsində yaranmışdır. Bir çox türk dillərində u əvəzliyi (“bu” mənasında) işlənir ki, həmin fonetik forma da şu // bu əvəzliyindən reduksiya nəticəsində formalaşmış- dır. Müasir qaqauz dilində i- “yemək” mənasındadır ( ГРМС, 202). Həmin forma türk dillərindəki ye- // yi- feili- nin fonetik vari antıdır, səsdüşümünün nəticəsində təşəkkül tap mışdır. Deməli, müasir türk dillərindəki tək sait quru- luşlu heca tiplərinin əksəriyyəti sonradan yaranmadır. Yazılı qaynaqlar sübut edir ki, vaxtilə prototürk döv- ründ ə V (sait) quruluşlu sözlər çox olmuşdur. Bəzi dilçilər (N.A. Baskakov, Q.Kazımov) bu formanı törəmə hesab edir- l ər. N.A.Baskakov V heca tipinin CVC formasından (113, 147-152), Q.Ka zımov isə CV formasından (40, 35) səs- düşməsi nəticəsində yarandığını qeyd edirlər. K.M.Musayev q ədim türk dilində 8 saitin olmasına əsaslanaraq, V quruluşlu söz kökl ərinin də sayını 8 hesab edir (221, 92). A.T.Kaydarov bu tip söz kökl ərini protürk dövrünün əlaməti kimi s əciyyələndirir (171, 146). A.M.Şerbak isə qeyd edir ki, onların başlanğıc kök olduğunu və ya hər hansı bir struk- turun d əyişməsi nəticəsində yarandığını söyləmək mübahi- 156 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|