Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ Müqayis ə üçün qeyd edək ki, tədqiqatçılar hind-Av- ropa dill əri üçün praformaları daha çox CV, VC, CVC şəkil- l ərində bərpa edirlər. Hind-Avropa dilçiliyində E.Benvenist - Y.Kuriloviç n əzəriyyəsinə görə, CV və VC heca tipləri CVC forma sının təkamülü nəticəsində yaranmışdır (139, I, 249; 195, 151). G.J.Ramstedt (239, 29) v ə V.L.Kotviç (185, 30- 34) türk dill ərində CVC tipli söz köklərinin tarixən V və CV formala rından təşəkkül tapdığını ehtimal etmişlər. A.Bom- har dın fikrincə, protonostratik dövr üçün söz kökləri yalnız CV v ə CVC formalarında rekonstruksiya oluna bilər (298, 28). V.L.Kotviç d ə CV formasını daha qədim hesab edir (185, 33- 36). A.M.Şerbak türk dilləri üçün 28 CV quruluşlu kökün arxetipini b ərpa etmişdir (290, 136). Türk dill ərində CV (samit+sait) quruluşlu köklərin mü əyyən bir hissəsi ilkin deyil, sonradan formalaşmışdır. Eyni zamanda samit+sait+samit quru luşlu köklərin bir çox hiss əsi tarixən samit+sait formalı köklərdən yaranmışdır. M əsələn, bağ “düyün” < ba- “bağlamaq”. Qoy- // koy- feili- nin əski forması qo- şəklindədir. Bəzi çağdaş türk dillərində indi d ə həmin qədim forma mühafizə olunub. Məsələn, Uk- rayna da yaşayan urum türklərinin dilində ko- “qoymaq” feili müst əqil şəkildə işlənir (УС, 175). Qoy- feilinin pra- for masının qo- olmasını qədim yazılı mənbələr də təsdiq edir: K əlbi andıqca ağacı yanına qo (Oğuz., 167); Toğ- madıq oğlana ad qoma (Oğuz., 131). “Q ədim türk lüğəti”ndə 14 CV strukturlu kök morfem verilmişdir: ba- “bağlamaq”: tükätti bitig türdi badï tutup “M əktubu yazıb qurtardı və bağladı” (ДТС, 77); ya “yay, kaman”: bo δum erdi oq teg köŋül erdi ja: “Mənim bədənim oxa, ür əyim isə yaya bənzəyirdi” (ДТС, 221 ); je- “yemək”: 142 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI er aš jedi “K işi yemək yedi” (ДТС, 25) və s. M.Kaşğarinin lüğətində aşağıdakı CV formalı köklər verilmişdir: su- “ita- ət etmək” (DLTT, IV, 536), sa “sən” (DLTT, IV, 477), sa- “saymaq” (DLTT, IV, 477), tü “tük” (DLTT, IV, 666), tü- “qapamaq” (DLTT, IV, 648), ya “yay, kaman”: er ya kur dı “Adam yay düz əltdi” (DLTT, II, 7). Tarix ən türk dillərində CV (samit+sait) quruluşlu kök morfeml ər fonetik, morfoloji dəyişikliklərə məruz qalmış, n əticədə, onların bəziləri arxaikləşmiş, bəziləri asemantik- l əşmişdir. CV heca biçimi türkoloji dilçilikdə ilkin kök tipi kimi ən çox adı hallandırılan formalardan biridir. Yazılı qaynaqlar sübut edir ki, CV heca tipi ən ilkin söz forma- larındandır. A.A.Zayonçkovski 11 CV biçimində olan kö- kün arxetpini b ərpa etmişdir (156, 29). Müasir türk dil- l ərində CV formalı sözlərin bəzisi bəzisi reduksiya nəticə- sind ə yaranmışdır. Məsələn, su sözü qədim yazılı abidələr- d ə suv formasında işlənmişdir. Qədim özbək dilində də suv şəklindədir (277, II, 303). Yəni su forması türk dilləri üçün tarix ən törəmədir. Ancaq *su kökünün ilkin forması türk dill əri üçün qapalı hecalıdırsa (suq // suv // sub), nostratik m ərhələ üçün CV şəklindədir. Bəzi türk dillərində həmin heca qapalılığı qorunmuşdur: özb., qaz. suv, çuv. suq // şıv, başq. hıv, şor. suğ. Azərbaycan dilində isə auslautda (söz sonunda) son samit düşmüşdür, yəni su forması reduksiya n əticəsində yaranmışdır. Müasir türk dillərində bu quru- luşda olan kök sözlər nisbətən azdır: Azərb. ye-, de-, su, bu, n ə, çuv. su, uyğ. sa- (“saymaq”) və s. Uyğur dilinin Sin- ts zyan şivəsində işlənən çı- feili çıx- feilinin ilkin formasını əks etdirir (203, 171). 143 BABA MƏHƏRRƏMLİ Hazırda türk dillərində işlənən bir çox sözlər CV heca tipl ərindən törəmədir. CVC formalı köklərin müəyyən bir hiss əsi tarixən CV heca tipindən yaranmışdır. Eyni seman- tikalı köklərin müqayisəsində biz bunu müşahidə edə bilərik. M əsələn, yan- “yanmaq”, yak- “yanmaq”, *yal- “yanmaq” < *ya-. B əzən analoji dil faktları söz kökünün praforması haq- qında ilkin təəssürat yaradır. A.T.Kaydarov göstərir ki, qazax dilind əki bölə- və böbek (“körpə”) sözləri *bö- morfemind ən törəmişdir (171, 195). M.Kaşğari yazır ki, oğuz türklərinin dilində kar- feili müstəqil şəkildə, digər türk dill ərində isə kat- feili ilə birlikdə işlənir (DLTT, IV, 265). Dig ər qədim yazılı qaynaqlarda da kar- feili “qarışdırmaq” m ənasındadır (ƏY, 123). Həmin məlumatlara əsaslansaq, kat- v ə kar- feillərinin paralel şəkildə eyni mənada mövcud- luğu kök morfemin *ka- olduğunu sübut edir (12, III, 147). M əlumdur ki, koy- // qoy- feilinin ilkin forması *ko- biçi- mind ə Orxon-Yenisey abidələrində qeydə alınmışdır. XIII əsrə aid “Töhfeyi Hüsam” lüğətində həmin feil qo- for- masında verilmişdir (21, 117). Müasir Azərbaycan dilində bu feild ən törəmiş qoy ədatı danışıq dilində qo formasını mühafiz ə etmişdir. Məsələn, qo sözümü deyim. Türk dilinə aid atalar sözl ərində də həmin kök qorunmuşdur: Sinme tilki dulda sına arslan yesin ko seni, Geçme muhanet köprüsünden seyl alsın ko seni (89, 134). Faktlar göst ərir ki, tarixən CV formalı sözlər içəri- sind ə feillər üstünlük təşkil etmişdir. V.Aslanov Azərbay- can dilinin tarixi mate rialları əsasında sı- (“sınmaq”), yü- (“yükl əmək”) feillərini arxetip kimi bərpa etmişdir. O, bur- v ə bük- feillərinin praformasının *bü- olduğunu qeyd et- mişdir. V.Aslanov qədim yü- kökünün yük, yüklə- söz- 144 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|