Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

BABA MƏHƏRRƏMLİ 
 
 
 “Kutadqu bilik”d
ə kü sözü “şöhrət” mənasındadır: kü 
çav at tilese tuz etmek yitür, tiriglik tilese anı ok yetür (KB, 
I, 246): “Adının namlı və şöhrətli olmasını dilərsən, başqa-
larına da duz-çörək yedir, yaşamaq dilərsən, yenə eyni şeyi 
et”  (KB,  II,173).  M.Kaşğari  kü  kökünü “ün, san” məna-
sında izah edir (DLTT, IV, 392). Qədim türk abidələrində 
kü 
komponentli qoşa sözlər də işlənmişdir: kü at “şan-şöh-
r
ət”, kü çav “şöhrət” (ДТС, 322).   
Əski türk yazılı qaynaqlarında rast gəlinən CV formalı 
söz kökl
əri aşağıdakılardır: 
 
ba- 
“bağlamaq, sarımaq” (QTAS, 32; ПДП, 367); 
bi 
“qısraq, madyan” (ДТС, 97; ПДП, 379); 
čı “şeh” (ДТС, 144); 
ka 
“qutu” (ДТС, 399); 
kı- “buraxmaq, göndərmək” (71, 312); 
ki “geri, q
ərb” (60, 199, 363); 
ki “yol” (71, 313); 
ko- // qo- “qoymaq, salmaq” (60, 368); 
kü- “qorumaq, mühafiz
ə etmək” (ДТС, 322); 
kü 
“şöhrət” (ДТС, 322; ПДП, 396); 
la 
“yük heyvanı” (QTAS, 71); 
lu “cin, 
əjdaha, ilan” (QTAS, 72); 
ma “t
ərif” (71, 315); 
ne “sual 
əvəzliyi” (94, 159); 
pa- “parçalamaq” (QTAL, 134);  
sa- “saymaq, hesab etm
ək” (ДТС, 478; ПДП, 418); 
sı “buddistlərə məxsus monastır” (QTAS, 91); 
sı- // su- “qırmaq, sındırmaq” (QTAS, 92; ПДП, 423); 
sı- “təhrif etmək, dəyişdirmək, əvəz etmək” (71, 318); 
 
148 

---

TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI 
 
 
 
sı- “təslim etmək” (71, 318); 
su- “it
ələmək” (ДТС, 512); 
sü 
“qoşun, ordu, hərbi hissə” (QTAS, 94; ПДП, 423); 
sü “saç” ( QTAL,156); 
sü “çay” (71, 319); 
so “z
əncir” (QTAL,139); 
sö “vaxt, zaman”( QTAS, 93; QTAL,140); 
sı “sinir”  (QTAL, 138); 
te- “dem
ək” (QTAS, 101); 
ti  “h
əmişə” (QTAS, 104); 
ti “uzun vaxt” (93, 254); 
tu- 
“bağlamaq, doldurmaq, tutmaq” (ДТС, 584); 
tu- “donmaq” (71, 321); 
tu “rütb
ə, dərəcə” (QTAS,109); 
tü “tük, saç, yun, l
ələk; hər, hər bir” (QTAS,112); 
to- “doymaq” (QTAL, 378); 
to 
“say” (ПДП, 431); 
tü “r
əng, fərqli” (ДТС, 594; ПДП, 435); 
ya “yay, kaman” (QTAS, 43; 
ПДП, 382); 
ye- “yem
ək” (ДТС, 252); 
yu- 
“yumaq” (ДТС, 276); 
yü 
“şirə” (QTAS, 53). 
 
Statistikaya 
əsaslansaq, qədim yazılı abidələrdə 41 CV 
quru
luşlu  kök  morfem  işlənmişdir.  Təbii  ki,  çağdaş  türk 
dill
ərində həmin köklərin əksəriyyəti arxaikləşmişdir. Mü-
asir türk dill
ərindəki  CVC  formalı  söz  köklərinin bir qis-
minin CV biçimind
ən yaranmasını qədim türk dillərində tu- 
“dolmaq, yum
maq,  bağlamaq” kökünün müstəqil  şəkildə 
işlənməsi faktı da sübut edir: ol ağzını tudi “O, ağzını bağ-
 
149 

---

BABA MƏHƏRRƏMLİ 
 
 
la
dı” (ДТС, 584). Həmin fakt təsdiqləyir ki, müasir dilimiz-
d
əki  dol-  feilində  -l  ünsürü,  tut-  feilindəki  -t  ünsürü eti-
moloji ba
xımdan şəkilçi funksiyasındadır. 
Türk dill
ərinin söz kökləri ilə  çoxsaylı  leksik  para-
lell
əri  olan  şumer  dilində  də  CV  tipli  sözlər  işlənmişdir: 
ma  “getm
ək”,  mi  “qadın”,  ku  “yerləşmək”,  ga  “süd”,  du 
“iş”,  pu  “quş”,  tu  “şorba”,  ba  “balıq”,  ka  “qutu” (SL,  8-
27).  Şumer  dilindəki bu köklərin bəziləri türk dillərinin 
sözl
əri ilə ortaqlıq təşkil edir. Məsələn, ka “qutu” morfemi 
qab // kap sözünün köküdür (206, 17) v
ə ya şumer dilində 
işlənən ba morfemi balıq // balık sözünün köküdür. Türk 
dill
ərində işlənən baba sözü qədim şumer dilində ba şək-
lind
ə  işlənmişdir.  Qoyun  sözü bəzi türk dillərində  koy  // 
kon 
şəkillərindədir, ancaq həmin forma da ilkin vəziyyəti 
əks etdirmir. Bu sözün praforması *ko-dur. Şumer dilində 
d
ə  qu  “qoyun” mənasındadır.  Həmin fakt da qoyun 
sözünün praforma
sının  *ko  olduğunu  isbat  edir.  CV 
(samit+sait) 
şəkli dünya dillərində ən çox rekonstruksiya 
edil
ən heca tiplərindəndir. Bu fakt də  həmin söz 
formasının qədimliyini bir daha təsdiqləyir. 
B.M.Yunus
əliyevin fikrincə, tarixən  qırğız  dili  üçün 
tipik 
heca formalarından biri də samit+sait biçimidir (295, 
51). A.B.Ercilasun X 
əsrə  aid “Kutadqu bilik” əsərində  8 
CV 
quruluşlu sözün işləndiyini qeydə almışdır: ba- “bağla-
maq”, kü- “qorumaq”, sa- “saymaq”, 
sı- “qurmaq”, ti- “de-
m
ək”, tu- “qapamaq”, yi- “yemək”, yü- “yumaq” (83, 12). 
Orxon-Yenisey abid
ələrində  ba-  (“bağlamaq”) feili 
müst
əqil  şəkildə  işlənmişdir:  Tardus  sad  ara  badı.  Yaydı-
mız. Kağanın tutdımız, yabğusın, sadın- “Tarduş şad aranı 
bağladı  (mühasirə  etdi),  Dağıtdıq  (yaydıq).  Xaqanını  tut-
 
150 

---