Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI l ərində qorunduğunu, sı- “sınmaq” feilinin XV əsrə qədər Az ərbaycan dilində işləndiyini, sonra isə arxaikləşdiyini bildirir (12, II, 260 - 264). Türk dill ərində bir qrup söz kökü var ki, onların ilkin forma larını müəyyən etmək üçün Ural və Altay dillərinin analoji fakt larının müqayisəsi kifayət etmir. Daha dərin eti- moloji araşdırma üçün digər qohum olmayan dillərdəki analoji fa ktların müqayisəsinə ehtiyac var. Dilçilikdəki sta- tik rekonstruksiya n əzəriyyəsinə görə, pradil dövrü üçün yal nız bir kök modeli əsas götürülür və digər söz modelləri- nin h əmin kökdən yarandığı iddia edilir. Bu nəzəriyyəyə gör ə, bütün qərbi Qafqaz dillərindəki söz kökləri yalnız bir söz modelind ən – CV (samit+sait) modelindən yaranmışdır (272, 21- 22). Əgər bu nəzəriyyəni türk dillərinə də tətbiq ets ək, türk dillərindəki təkhecalı söz köklərinin də yalnız bir söz modelind ən yaranmasını güman etmək mümkündür. Bu m əsələdə CV (samit+sait) kök modeli dominantlıq təş- kil edir v ə həmin model feil köklərinin arxetiplərinin müəy- y ənləşməsində daha çox özünü doğruldur. Ancaq, bizim fikrimizc ə, qədim türk söz kökləri bir neçə tipli olmuşdur. Ə.Yuknəkinin “Atabətül həqayiq” əsərində sı- feil kö- kü “qırmaq” anlamında işlənmişdir: tiling bekte tutqıl tişinq sınmasun, kalı çıksa bektin tişinqni sıyur “Dilini mühafizə et ki, dişin qırılmasın, əgər mühafizə etməsən, dişini qırar” (AH, 51). B.M.Yunus əliyev sı- feilinin yalnız müasir türk dilind ə mühafizə olunduğunu qeyd etsə də (295, 119), biz bunu mü şahidə etmirik. Həmin kök forma sarı uyğur (201, 107) v ə urum (УРС, 175) dillərində mühafizə edilmişdir. Q ədim türk yazılı abidələrində rastlanan sü “qoşun” sözü mü asir sarı uyğur dilində qorunmuşdur. S.Y.Malov, nədən- 145 BABA MƏHƏRRƏMLİ s ə, bu qədim türk sözünü çin mənşəli hesab etmişdir (201, 105). V.Aslanov sü- “qovmaq, izl əmək, ardına düşmək” kökünün XIX əsrə qədər Azərbaycan dilinin yazılı qaynaq- larında işləndiyini göstərmişdir (12, II, 265). Həmin kök sür-, sül ən- sözlərində asemantikləşmişdir. Müqayisə üçün qeyd ed ək ki, sü- kökünün hind-Avropa dillərinə aid qədim kelt dilind ə *su- “hərəkət etmək” paraleli işlənmişdir (197, 174). “Kutadqu bilik”d ə sü “ordu” kökü işlənmişdir: ava yıqlu tirlür er at sü bolur, er at sü bile er tilekin bulur (KB, I, 222): “Ətrafına əsgər toplanır, ordu olur, əsgər və ordu il ə insan diləyinə qovuşur” (KB, II,155). N.A.Baskakov yazır ki, CV formasını ilkin hesab ed ənlərin əsas arqumenti odur ki, belə tipli köklər qədim ya zılı abidələrdə məhdud şəkildə işlənmişdir. Türkoloqun fikrinc ə, ba- “bağlamaq” feili baγ-, ye- feili yiy-, ya “yay, kaman” ismi yay, yu- feili yu γ-, sa- “hesab etmək” feili say, su- “sındırmaq” sözü sun-, te- // ti- “demək” feili tiy-, tu- “bağlamaq” feili tut-, tü “tük” ismi tüg formasından yaran- mışdır (113, 152-158). N.A.Baskakovun həmin ideyası bəzi türkoloqlar t ərəfindən (A.M.Şerbak, A.N.Kononov) tənqid edil mişdir. A.N.Kononov N.A.Baskakovun əksinə olaraq, tut- feilinin *tu- // *tï- “bağlamaq, örtmək” kökündən ya- ran dığını göstərir (179, 101). Sal- feili uyğur dialektlərində saa- şəklindədir (203, 148). Məlumdur ki, yay (“silah”) sözü q ədim abidələrdə ya- biçimində işlənmişdir. Həmin ya- forma sı uyğur dilinin Sintszyan şivəsində qorunmuşdur (203, 114). A.A.Yul daşev qeyd edir ki, başqırd dilində bıs- “k əsmək” feilinin özü törəmədir, bi- kökündən yaranmışdır, uyğur dilində indi də bi- şəklində işlənir (294, 27). 146 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, türk dillərində bəzi CV quruluşlu sözlər ilkin deyil, törəmədir. Müasir Azərbaycan dilind ə işlənən sın- feilinin kökünün sı- olmasını qədim türk yazılı abidələri sübut edir. Çağdaş sarı uyğur dilində indi d ə sı- şəklindədir (201, 107). Qeyd edək ki, nostratik araşdırmalarda təkhecalı kimi bərpa olunan söz kökü for- ması daha çox CV biçimindədir. B əzi CV tipli köklər bütün türk dillərində mövcuddur. Ye-, de- // te- // ti-, yu- // çu- feill əri, bu // şu əvəzliyi, de- m ək olar ki, əksər türk dillərində işlənir. Müasir türk dillə- rind ə fərqli CV strukturlu köklər də var: çuv. tu “dağ” (ЧРС, 489), tu- “kəsmək” (ЧРС, 502), tu- “etmək, qurmaq, doğmaq” (ЧРС, 489), su- “hesab etmək, oxumaq, sağmaq” (ЧРС, 379), çu “yay fəsli” (ЧРС, 420), tat. su- “sağmaq”, su- “saymaq”, qe- “dem ək”, tuv. ma-“al, götür”, ta “namə- lum”, s.uyğ. ka “hansı”, ş.yuq. ka- “etmək”, so- “oturmaq” (265, 63), bar. yu- “yığmaq”, ça- “kəsmək”, çi- “zərbə vur- maq”, tu- “doğmaq”, ku- “qovmaq”, kü “musiqi” (150, 95- 195) v ə s. Qeyd edək ki, tuva dilindəki ma- “almaq” feili Az ərbaycan dilinin Balakən və Qax şivələrində də işlənir (ADDL, 341). A.M əmmədov sab “söz” lekseminin sa- “söyl əmək” kökündən yarandığını və onun şumer dilindəki sa- “mübahis ə etmək” kökü ilə qohumluğunu qeyd edir (206, 17). Bu analoji faktlardan m əlum olur ki, dilimizdəki söy-, söyl ə- sözləri də həmin sa- kökündən yaranmışdır. A.M.Şerbak ehtimal edir ki, CV formalı kök sözlərin hamı- sı qədim türk dillərində uzun saitli olmuşdur. O, qədim türk abid ələrindəki köklərlə müasir türkmən dilindəki analoji kökl əri müqayisə edərək bu nəticəyə gəlmişdir (290, 46). 147 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|