Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI 541). Güman ki, oxu- feili bu kökd ən yaranmışdır. “Kitabi- D ədə Qorqud”da oxu- // oxı- feili “çağırmaq” mənasındadır: Baybör ə bəg bazırganlarını yanına oxıdı, buyuruq etdi (KDQİL, 141). Deməli, türk dillərindəki uk- // uq- “eşitmək” feili *ku “s əs” kökünün metatezası nəticəsində yaranmışdır. Sonradan türk dill ərində uk- // uq- “eşitmək” feilinin “anla- maq, d ərk etmək” semantikası yaranmışdır. S.S.Mayzel sami dill ərində metatezanı “samitlərin” əvəzlənməsi adlandırır (193, 140). Bu hadis ənin izləri türk dillərinin analoji faktla- rının müqayisəsində ortaya çıxır. Məsələn, qədim və nos- tratik m ənşəli morfemlərdən olan od morfemi sarı uyğur dilind ə to “od” biçimindədir. S.Y.Malov onu çin mənsəli hesab edir (201 , 119). Əslində, bu qədim kök morfemin çin dilind ə metatezaya uğramış variantıdır. Şumer dilində su // zu sözü “ağıl, müdrik, anlamaq, başa düşmək” anlamlarındadır (SL, 17). Deməli, tarixən şu- mer dilind ə bu söz sinkretik kök olmuşdur. Türk dillərində h əmin kök çevrilmişdir: türk. us “ağıl”, uslan- “ağıllan- maq”. T.Gülensoy bu sözün *ū- “düşünmək” kökündən qaynaq landığını ehtimal edir (TTSKBS, II, 971). “Kitabi- D ədə Qorqud”da “iyləmək, öpmək” mənasında yilə- feili işlənmişdir: Gizli yaqa tutuban yiləşdilər (KDQ, 93; KDQİL, 110). Bu sözün mənşəyində iy- “qoxu” kökünün izini görm ək mümkündür. Beləliklə, tarixən iy-yi metate- zası nəticəsində “öpmək” semantikasını ifadə edən yi-(+lə) kökü forma laşmışdır. Müqayisə edək: iylə-. Ehtimal ki, yala- feili d ə bu kökdəndir. Həmin feilin ilkin şəkli yalqa- varian tındadır (92, 175). Q.Kazımov metatezanın söz kök- l ərində semantik variantların yaranmasına səbəb olduğunu xüsusi vur ğulamışdır. Məsələn, o, şumer dilindəki lu “xalq” 129 BABA MƏHƏRRƏMLİ sözünün türk dill ərindəki el sözünə metateza nəticəsində keçdiyini göst ərir (40, 41). Xatırladaq ki, həmin söz ərəb dilind ə al (“nəsil, sülalə”) variantındadır (ƏFSL, 17). Türk v ə şumer dillərindəki leksik paralelləri müqayisə etdikdə kök sözl ərin əksəriyyətinin metatezaya uğradığını təsbit et- m ək olur. N əticə olaraq, qeyd edirik ki, metateza, səs reduksiya- sı və proteza hadisələrinin tarixinin öyrənilməsi göstərir ki, q ədim dövrdə bu üsullarla onlarla yeni söz kökü formalaş- mışdır. 130 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI III FƏSİL TÜRK DİLLƏRİNDƏ QƏDİM SÖZ FORMALARI Türkoloji dilçilikd ə kök morfemlərin ilkin strukturu mövzusu ən mübahisəli məsələlərdən biridir. Türkoloqlar flektiv dill ərə nisbətən, iltisaqi quruluşlu dillərin morfoloji strukturu nun daha şəffaf olduğunu etiraf edirlər (12, II, 76, 267). Lakin bu problem ə diaxronik baxımdan yanaşsaq, h əmin şəffaflıq bir o qədər də aydın görünmür. Tarixi inkişaf nəticəsində söz kökləri müxtəlif morfonoloji dəyiş- m ələrə məruz qalmışdır. Müasir dövrdə türk dillərinə aid söz kökl ərində tərkib hissələrin ayırd edilməsi nə qədər asan dırsa, diaxronik baxımdan bir o qədər çətindir. İndiyə q ədər türk söz kökünün strukturu, yaranması ilə bağlı müxt əlif araşdırmalar aparılsa da, bəzi məsələlər hələ də öz h əllini tapmamışdır. Dilçilikd ə sait səslərin samit səslərdən müxtəlif səs refleksl əri, tələffüz şəraiti ilə bağlı yaranması haqqında fər- ziyy ələr mövcuddur. F.de Sössür bir çox saitlərin qədim hind-Avropa dill ərində larinqal samitlərdən törədiyini gös- t ərirdi. F.de Sössürün fikrincə, vaxtilə samitlərin tərkibində diftonq elemen ti kimi işlənən bəzi saitlər sonradan heca ya- radaraq müst əqil fonemlərə çevrilmişdir (119, 20). O qeyd etmişdir ki, protohind-Avropa dillərindəki bütün saitlər t əxminən e // o formasında olan bir əsas saitdən əmələ gəl- mişdir. Həmin sait də qədim larinqal samitin uzanması nəti- c əsində təşəkkül tapmışdır (174, 131). Yəni bu ehtimala gör ə, qədim hind-Avropa dillərində yaranan sait səslər larinqal samitin refleksind ən törəmiş, sonradan isə həmin 131 BABA MƏHƏRRƏMLİ s əslərin müxtəlif reflekslərindən digər saitlər təşəkkül tapmışdır. Hind-Avropa dilçiliyində ən qədim saitlər e, a, o hesab olunur. Prototürkd ə və ya protoaltayda 5 və ya 6 saitin varlığı iddia edilir. Həmin saitlərin arasında e, a, o saitl əri də var. F.Ağasıoğlu yazır ki, müəyyən redaktə ilə q əbul etdiyimiz larinqal nəzəriyyəyə görə, prototürk dövrü- nün erk ən çağlarında saitin qəlibi boğazda tutulma mərhə- l əsi ilə müşayiət olunmuşdur (3, 214-215). A.Bomhard protonostratik dill ərdə söz önündə sait s əslərin olmadığını qeyd edir. Onun iddiasına görə, nostra- tik m ərhələdə hər bir söz kökü samitlə başlamışdır (296, 21). A.Dolqopolski protonostratik dill ərdə samitlərin zən- gin oldu ğunu, saitlərin isə sayının cəmi yeddi olduğunu qeyd edir (ND, 8). Hansı səsin əvvəl yaranması məsələsi də dilçilikd ə ziddiyyətli şəkildə şərh edilir. Paleolinqvistlərin fikrinc ə, ilk dildə maksimum 9 mənalı səs vahidi, yəni fo- nem ol muşdur. İ.L.Andreyevin fikrincə, ilk səs a-dır (101, 127). Saitl ər içərisində a saitinin ilkinliyinə biz də şübhə etmirik. Dig ər fərqli fikirlər də mövcuddur. A.S.Melniçu- kun fikrinc ə, a saiti h larinqal samitindən törəmişdir (217, 33). E.A.Makayev is ə bildirir ki, hind-Avropa dillərində sa- mitl ərin ilkin və bütün saitlərin isə sonradan yaranması fikri düzgün deyil (195, 148). N.Y.Marr samitl ərin ilkin- liyini iddia etmişdir (210, 6). Protohind-Avropa v ə sami-hami dillərinin ilkin söz kökl ərinin samit əsasında yaranması ideyasını müdafiə ed ən H.Meller saitlərin sonradan söz kökünə qoşulduğu fikrini ir əli sürmüşdür. H.Meller protohind-Avropa və pra- sami-hami dill əri üçün cəmi beş larinqal səs müəyyənləş- dir mişdir (272, 13). Hind-Avropa dilçiliyində F.de Sössür 132 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|