Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI protodilin əlaməti kimi səciyyələndirir (255, 29). Göründü- yü kimi, türkoloq ların əksəriyyəti qədim türk dilində ilkin uzan ma faktını qəbul edir. Həmin fikirlər real dil faktlarına əsaslanır. Dilçilikd ə bəzən ilkin uzanmanı etimoloji uzanma da adlan dırırlar. Türk dillərindəki ilkin uzanma hadisəsinin sə- b əbi G.J.Ramstedt və K.N.Menqes tərəfindən kompensa- siyası nəzəriyyəsi ilə izah olunmuşdur. G.J.Ramstedt mon- qol dill ərindəki ikihecalı köklər türk dillərindəki analoji t əkhecalı köklərə uyğun gəldiyindən iddia etmişdir ki, guya türk dill əri həmin ikihecalılığı kompensasiya etmək üçün uzanma hadis əsi yaranmışdır (239, 19). Əslində, türk dilləri monqol dill ərindən daha əvvəl təşəkkül tapmışdır, çünki söz kökl ərində morfonoloji inkişaf təkhecalılıqdan çoxhe- calılığa doğru getmişdir. K.N.Menqesin fikrinc ə, ilkin uzanma ən qədim hadisə olmayıb, ümumtürk mənşəlidir. Onun fərziyyəsinə görə, bu uzanma ikihecalı köklərin birinci hecanın əvəzedici uzan- ması vasitəsilə təkhecalı sözə çevrilməsi nəticəsində yaran- mışdır. O da G.J.Ramstedt kimi, ikihecalı monqol söz kök- l ərini daha qədim hesab edirdi. M.Rəsənen isə ikinci he- canın ixtisarı ilə ilk hecanın əvəzedici uzanması fikri ilə ra- zılaşmır (74, 50-51). N.A.Baskakov CVC tipli kök morfem- l ərdə uzun saitlərin mövcudluğunu axırıncı samitin kom- pensasiya refleksi il ə izah etmişdir (115, 30). Bu hadis ənin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır, çünki əski türk yazılı abidələrində həmin fakt müşahidə olunur. A.V əliyev bu qənaətə gəlir ki, keçid şivələrimizdə təsadüf edil ən uzun saitlər artıq fonem əhəmiyyətinə malik olma- yıb, uzun səs variantı kimi özünü göstərir (74, 52). Y.Ne- 117 BABA MƏHƏRRƏMLİ met bu hadis əni, yəni təkhecalı söz köklərindəki uzanmanı çoxheca lılığın ixtisarı, aksentləşmə nəzəriyyəsi ilə izah edir (205, 60). V.M.Nasilov yazır ki, qədim türk dillərində uzun saitl ərin məna fərqi yaratması məsələsi türkologiyada hələ d ə həll olunmayıb (225, 9). Qədim dil faktları göstərir ki, ilkin uzanma kök sözl ərdə söz yaradıcılığına xidmət etmiş, omonim kökl ərin yaranmasına səbəb olmuş, sinkretik kök- l əri fərqləndirmişdir . G.Klauson v ə F.İshakov ilkin uzanmanın varlığı fik- rin ə tərəfdar çıxırlar. Ə.Rəcəbli isə qədim türk yazılı abi- d ələrində ilkin uzanmanın olmasını və onun fonematik əhə- miyy ət kəsb etməsini təkzib edir (61, 93, 255). A.fon Qa- ben q ədimdə ilkin uzanmanın mövcudluğunu qəbul edir. O, yazır ki, uyğur abidələrində saitlərin iki cür yazılması qə- dim türk dilind ə saitlərdə uzanmanın mövcudluğunu ehti- mal etm əyə əsas verir (86, 33). M.R əsənen qədim türk dillərində uzanma faktının var- lığını təsdiqləyir. Onun fikrincə, ilkin uzanma təkhecalı söz kökl ərində türkmən və yakut dilləri ilə yanaşı, çuvaş dilində d ə mühafizə edilmişdir (242, 61-63). B.M.Nadelyayev ilkin uzanmanı substrat hadisəsi hesab edir. Onun fikrincə, yakut- ların əcdadları guya türk mənşəli olmamışdır, buna görə də onların dilindəki uzanma substrat xarakterlidir. Türkmən dilind ə də həmin hadisə baş vermişdir (304). “Sonrakı uzan- ma”, y əni ikinci uzanma adlanan fonetik hadisə isə əksər türk dill ərində müşahidə edilir, həmin hadisənin əsas səbəbi s əsdüşümüdür. Məsələn, uyğur dialektlərində işlənən oo (“ov”) sözü v samiti nin, qırğız dilində işlənən puu (“buğ”) sözü ğ samitinin, aloo (“alov”) sözü v samitinin, qaqauz di- 118 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI lind ə işlənən baa (“bağ”) forması ğ samitinin reduksiyası n əticəsində yaranmışdır. F.Q. İshakov qeyd edir ki, qədim türk dillərində olan sait uzanması ancaq yakut və türkmən dillərində qorun- muşdur. Başqa türk dillərində isə bu hadisə ya yox dərəcə- sind ədir, yaxud da yalnız bir-iki sözdə mühafizə edilmişdir. M əsələn, tuv. düün “dünən”, xak. ööt- “yandırmaq” (163, 34-35). Orxon-Yenisey abid ələrində də uzanma faktları var: oot “od, at əş” (ПДП, 404), yuu- “yumaq” (ПДП, 390), yuuz “üz” (ПДП, 390), yiil “yel, külək” (ПДП, 388), aaç- “ac olmaq” (93, 237), aat “ad” (93, 238), aart “dağ keçidi”, kaal- “qalmaq” (93, 245), baa- “bağlamaq” (93, 239). Əski uyğur abidələrində aşağıdakı sözlərdə ilkin uzanma müşa- hid ə edilir: oot “od, atəş” (EUTS, 142), süü “qoşun, ordu” (EUTS, 215), toon “don” (EUTS, 247), tüü “saç” (EUTS, 260), yüüz “üz” (EUTS, 307), yüü “öz” (EUTS, 307), yuul “çay” (EUTS, 306), yiig “yaxşı” (EUTS, 296), yiil “yel” (EUTS, 307). Q ədim uyğur dilinin faktları bir daha sübut edir ki, əski türk dönəmində bu hadisə mövcud idi. Müqayis ə üçün göstərək ki, qədim Baltik və slavyan dill ərində də ilkin köklərdə uzanma olmuşdur. Hətta proto- slavyan söz kökl ərinin rekonstruksiyasında söz köklərinin bir qismi uzun variantda b ərpa edilir (160, 156). Düzdür, əks arqumentlə çıxış edən dilçilər də var. Hind-Avropa və german dill ərində sözün strukturunu öyrənən E.A.Makayev iddia edir ki, h əmin dillərdə uzanan saitlər qədim deyil, son rakı hadisədir (195, 141). A.M.Şerbak 50-dən çox kökün çuvaş dili istisna ol- maqla, türk dill ərində eyni zamanda tək və ya ikihecalı formada işləndiyini qeyd edir (289, 38). Təkhecalı köklərdə 119 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|