BABA MƏHƏRRƏMLİ
s
əsinə aid edir. O, həmin uzanmanın əsas səbəbinin söz
kökl
ərində intervokalda samit səslərin düşməsi olduğunu
göst
ərir (240, 32-36).
B
əzi türkoloqlar bu problemə Altay dilləri aspek-
tind
ən yanaşmışlar. A.M.Şerbak “Türk dillərində ilkin uzun
saitl
ərin mənşəyi” adlı məqaləsində bu hadisəni protodövr-
d
ə intervokal mövqedə prosodik heca tipləri ilə əlaqələn-
dirir (289, 47). Türkologiyada ilkin uzanma mövzusu il
ə
bağlı müxtəlif tədqiqatlar aparılmış, fərqli fərziyyələr irəli
sü
rülmüş, yekdil fikir əldə edilməmişdir. Biz digər türko-
loqlardan f
ərqli olaraq bu prosesə sırf fonetik hadisə kimi
deyil, morfonoloji pro
ses kimi baxırıq. Çünki türk dillərinin
ilkin m
ərhələsində həmin proses derivatoloji funksiya daşı-
mışdır. A.M.Şerbak göstərir ki, bütün qədim CV formalı
söz kökl
əri ilkin uzanmaya malik olmuşdur (290, 46).
Ən qədim fonetik hadisələrdən sayılan ilkin uzanma
hadis
əsi türkmən və yakut dilləri ilə yanaşı, xalac türkcə-
sind
ə də sistemli şəkildə qorunmuşdur. Təkhecalı söz kök-
l
ərində mühafizə edilən uzanma ulu dilin xüsusiyyətərindən
biri kimi fonematik mahiyy
ət daşımışdır. Yəni qədim dildə
lekseml
ərin məhdudluğunu nəzərə alsaq, bu hadisə söz
yaradıcılığı üsulu kimi də çıxış etmişdir. Fikrimizcə, ilkin
uzanma hadis
əsini qədim türk söz kökündə morfonoloji və
derivatoloji s
əciyyə daşıyan hadisə kimi dəyərləndirmək
lazımdır. Türk dillərində anlaut problemini şərh edən N.Ha-
cıyeva da ilkin uzanmanın söz köklərində fonematik dəyiş-
m
ə yaratması ideyasını qəbul edir (136, 86).
Türkologiyada bu m
əsələ haqqında iki əsas fikir möv-
cuddur: 1) O.Bötlinq ilkin söz kökl
ərində uzanmanın möv-
cudluğunu təsdiq edir; 2) V.V.Radlov isə bunu tam inkar
114
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
edir (205, 59). H
ər iki fikrin tərəfdarları var. O.Bötlinqin
t
ərəfdarları qədim türk abidələrindəki və müasir türk dil-
l
ərindəki faktlara əsaslanırlar. E.D.Polivanovun fikrincə,
pratürk uzanma
sını rekonstruksiya etmək üçün türkmən-
yakut uyğunluqlarını nəzərə almaq lazımdır. O, ilkin uzan-
manı tam inkar etməsə də, yakut dilindəki uzanmanın söz
kökünd
ə sonrakı samitin cingiltiləşməsinin təsiri ilə yaran-
dığını ehtimal edir (290, 124). K.Qrönberqin fikrincə, türk
dill
ərində uzanma tarixən aksentləşmə, V.V.Radlovun fik-
rinc
ə, bu hadisə səs birləşmələrinin, səs reflekslərinin vo-
kalizasiyası və sıxılması nəticəsində sonradan yaranmışdır
(205, 46). B
əzi türkoloqlar isə qədim yazılı abidələrdə bu
hadis
ənin mövcudluğunu əlifba məsələsi ilə izah edir və
ərəb əlifbası ilə yazılmış abidələrdə qrafik xüsusiyyətlərlə
bağlı olaraq, eyni saitlərin ikili işarələnməsinə yol veril-
diyini ehtimal edirl
ər. Yakut dilinə yaxın olan dolqan türk-
c
əsində də qədim köklərdə uzanma hadisəsi müşahidə olu-
nur. M
əsələn, ııt- “göndərmək” və s. (CДР, 84).
Bir çox türk dill
ərində uzanma fonematik məna kəsb
edir, y
əni söz köklərində məna fərqi yaradır: Məsələn, xak.
sıın “maral” - sın “həqiqət”, aas “ağız” - as “taxıl”, aal
“k
ənd” - al- “götürmək”, püür “canavar” - pür “ağac yarpa-
ğı”, xaar- “qızartmaq” - xar “qar”. N.A.Baskakov xakas di-
lind
ə olan bu uzanma faktlarını ikinci uzanma hadisəsinə
aid edir. Onun fikrinc
ə, xakas dilində ilkin uzanma ancaq
bir sözd
ə qalmışdır: ööt- “yandırmaq” (141, 19). İlkin söz
kökl
ərinin polisintetikliyini nəzərə alsaq, ilkin uzanmanın
söz yaradıcılığı vasitəsi olması fikri realdır. V.İ.Rassadin
qeyd edir ki, tofalar dilind
ə uzanma faktı fonematik əhəmiy-
y
ət daşıyır: al- “almaq” - a:l “kənd”, qas “qaz” - qa:s “bə-
115
BABA MƏHƏRRƏMLİ
z
ək”, ol “o” - o:l “oğul, oğlan”, hol “göl” - ho:l “ürək”, bar-
“getm
ək” - ba:r “qaraciyər” (240, 19). Müqayisə üçün qeyd
ed
ək ki, monqol dilində də uzanma semantik fərq yaradır:
ör “borc” - öör
“başqa, digər”, ul “ayaqaltı, özül, dib” - uul
“dağ”, tos “yağ” - toos “toz”, em “dərman” - eem “çiyin”
(267, 16). Monqol dialekt v
ə şivələrində də bu proses mü-
şahidə edilir: der “döşəkçə” - dēr “yuxarı”, bol “olmaq” -
bool “qul”, xol “uzaq” - xool “qida” (269, 17). Eyni v
ə-
ziyy
ət Altay dillərinə aid olan koreya dilində də mövcuddur:
nun “göz” - nuun “qar”, kil “yol” - kiil “uzunluq”, mal “at” -
maal “söz”, san
“dağ” - saan “sağlam” (238, 44). Deməli,
Altay dill
ərində bu hadisə geniş yayılmışdır.
Türk dilçiliyind
ə bir çox kök sözlərin arxetiplərinin
b
ərpasında ilkin forma kimi uzun variantlar əsas götürü-
lür. M
əsələn, E.V.Sevortyanın etimoloji lüğətində,
A.M.
Şerbakın türk dillərinin fonetikası ilə bağlı araş-
dırmalarında bu halı müşahidə etmək mümkündür.
A.M.Şerbak qədim türk dillərində 8 adi, 8 uzun saitin
olduğunu ehtimal edir (290 ,40-60).
Q
ədim türk dillərində ilkin uzanmanın varlığını
İ.A.Batmanov da təsdiqləyir. İ.A.Batmanov yakut və türk-
m
ən dillərindəki uzanmanı qədim dil faktı kimi xarakterizə
edir v
ə göstərir ki, ehtimal ki, yazılı mənbələrdə qeyd olun-
masa da, V-VIII
əsrlərdə oğuz dilinin bir qolu olan kurı-
kan
ların dilində qədim uzanma faktı var (ДТД, 7).
O.N.Tuna da q
ədim uyğur yazılarındakı kök sözlərdə ilkin
uzanmanın müşahidə olunduğunu qeyd etmişdir (249, 37).
A.N.Kononov ilkin uzan
manın mövcudluğunun Orxon-Ye-
ni
sey yazılarındakı qrafikaya əsasən sübut edildiyini gös-
t
ərir (179, 61). G.Dörfer xalac türkcəsindəki ilkin uzanmanı
116
Dostları ilə paylaş: |