BABA MƏHƏRRƏMLİ
edilir. B.M.Yunus
əliyev belə kökləri ilkin omonimlik ad-
lan
dırır və bu hadisəni daha çox leksik-qrammatik omo-
nimlik kimi s
əciyyələndirir (295, 69). Qədim dil faktı kimi
sinkretik kökl
ərin öyrənilməsi çox əhəmiyyətlidir. Türko-
logiyada bu mövzuda bir çox t
ədqiqatlar aparılmış, dəyərli
fikirl
ər irəli sürülmüşdür. Ancaq sinkretik köklər prob-
leminin öyr
ənilməsinə həsr edilmiş tədqiqatlarda bəzi zid-
diyy
ətli məqamlar var.
Sinkretiklik problemi
yazıyaqədərki dövrlə bağlı ol-
duğuna görə fərqli fərziyyələrin irəli sürülməsi tamamilə
qanunauy
ğun haldır. Türk dilləri vahid bir protodildən törə-
mişdir. Həmin protodilin söz köklərinin böyük bir qismi
müxt
əlifsistemli dillərdə qorunan nostratik mənşəli leksik
laydır. Nəzərə alaq ki, dilin ilkin mərhələsində söz ehtiyatı
çox m
əhdud olmuşdur. Vaxtilə dil kateqoriyaları daha kon-
kret anla
yışlar bildirmiş və dilin qrammatik funksiyaları
söz s
əviyyəsində ifadə edilmişdir (180, 20-21). Sinkretiklik
hadis
əsi bilavasitə pratürk dilinin ilkin söz köklərinin təşək-
kül dövrü il
ə bağlıdır. Bəzi təkhecalı köklərdə cüzi fonetik
d
əyişmə qədim sinkretikliyin əlamətlərini əks etdirir. Nü-
mun
ə: od // ot “od, ocaq”. Həm Azərbaycan dilində, həm
d
ə digər türk dillərində öt- // üt- “yanmaq” feili mövcuddur.
M
əsələn, dolq. ööt- “yanmaq” (ДРС, 11).
A.T.Kaydarov v
ə E.Z.Kajibəyov qa-~qa sinkretik kö-
künün leksik-semantik v
ə fonomorfoloji təhlilini verərək
bu n
əticəyə gəlmişlər ki, qədim türk sözlərinin ilkin kom-
pleksl
ərində rəngarəng, çeşidli və müxtəlifistiqamətli söz
yara
dıcılığı prosesi getmişdir. Praformaların sinkretizmliyi
etimoloji c
əhətdən düzəltmə köklərdə də mühafizə edil-
mişdir (169, 23). Türkologiyda bu hadisənin yaranmasını
108
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
konversiya hadis
əsi ilə bağlamaq cəhdləri var. Türkologi-
yada
ən çox A.N.Kononov bu ideyanın tərəfdarı kimi çıxış
etmişdir (169, 17-23). E.V.Sevortyan da sinkretikliyi kon-
versiya il
ə əlaqələndirir. Türkoloq türk söz kökləri ilə
ingilis söz kökl
ərini müqayisə edərək bu qənaətə gəlir ki,
h
əmin dildə konversiya fleksiyanın azalması, analitizmin
çoxalması ilə izah edilir. O, türk dillərində konversiyanın
daha q
ədim tarixə malik olduğunu, yazıyaqədərki dövrlərdə
yaran
dığını qeyd edir (246, 426). Sinkretikliyin konversiya
kimi izahı yanlışlıqlara yol açır, çünki sinkretiklik kon-
versiya mahiyy
ətli hadisədirsə, bu, o deməkdir ki, sinkre-
tizm za
manı ya feil, ya da isim kökləri birinci yaranmışdır.
Bizim q
ənaətimizə görə, ad-feil sinkretikliyinin yaranışı ey-
ni za
manda baş vermişdir və bu dil hadisəsinin konversiya
il
ə heç bir əlaqəsi yoxdur. Həmin qədim dil hadisəsinin
mahiyy
ətində, kökündə dilin ilkin çağında sözlərin məh-
dudluğu, şəkilçilərin yoxluğu ilə əlaqədar kök sözlərin poli-
funksional xarak
ter daşıması dayanır. Polifunksionallıq kök
sözl
ərin pradildəki ilkin əlamətlərindən biridir. Çağdaş türk
dill
ərində, həm də yazılı qaynaqlarda sinkretikliyi olan tək-
he
calı söz köklərinin kəmiyyəti fərqlidir. Məsələn, M.Kaş-
ğarinin lüğətində 50-ə qədər ad-feil quruluşlu omonim iş-
l
ənmişdir. Müasir qırğız dilində isə 22 ad-feil cütlüyü qo-
runmuşdur (295, 80).
Müasir türk dill
ərində təkhecalı sinkretik köklərin heca
modell
ərinin kəmiyyəti də fərqlidir. Bu tipli köklər daha çox
CV (samit+sait), VC (sait+samit) v
ə CVC ( samit+
sait+samit) heca modell
ərinə mənsubdur. E.V.Sevortyan
çağdaş türk dillərində VC (sait+samit) quruluşlu 85 sinkretik
kökün işləndiyini qeyd edir (246, 94). Ümumiyyətlə, tür-
109
BABA MƏHƏRRƏMLİ
kologiyada sinkretik kökl
ərin fərqli statistikaları aparılmış-
dır. Ancaq bu statistikalar şərti xarakter daşıyır, çünki sin-
kretik kökl
ərin sayını çağdaş türk dillərindəki faktlarla məh-
dud
laşdırmaq olmaz. Qədim dövrdə, çox ehtimal ki, bu tipli
kökl
ərin sayı daha çox idi. Tədricən şəkilçiləşmə artdıqca
ad-feil sinkretikliyi dild
ə öz əhəmiyyətini itirməyə və zə-
ifl
əməyə başlamışdır. F.Cəlilov yazır ki, təkhecalı sözlər
pratürkd
ə iltisaqi quruluşaqədərki dövrdə tonlarla fərqləndiyi
üçün dild
ə xeyli omonim olmuşdur. Sonralar iltisaqi quruluş
forma
laşdıqca tonların mənafərqləndirici rolu zəifləyib öz
funksiya
larını itirmişdir, lakin bir çox monosillabemdə eyni
fonem t
ərkibi mühafizə olunmuşdur ki, bu da artıq dildə
sinkretik kökl
ər şəklini almışdır. Deməli, ad-feil oppozi-
siyasını əks etdirən sinkretizm pratürkdə iltisaqi quruluşla
b
ərabər yaranmışdır. Ona görə də etimoloji təhlillərdə qədim
dövr
ə getdikcə daha çox sinkretik köklə rastlaşmış oluruq
(19, 87). Sinkretiklik hadis
əsini Altay dilləri arealında
yayılmış hadisə kimi səciyyələndirən K.M.Musayev bu cür
kökl
ərin bir neçə xüsusiyyətini qeyd edir: 1) Altay dillərində
fonetik v
ə semantik cəhətdən tam uyğun gələn sinkretik kök-
l
ər; 2) fonetik cəhətdən uyğun gələn, ancaq mənaları bir
q
ədər fərqlənən sinkretik köklər; 3) fonetik cəhətdən fərq-
l
ənən, mənaları ümumi olan sinkretik köklər (221, 9).
Sinkretik v
ə ya korrelyativ kök morfemlərin yaranma-
sı, ilk növbədə, omonimləşmə hadisəsi ilə əlaqədardır.
E.Z.Kajib
əyov sinkretik köklərin Altay dil arealında araşdı-
rılmasının vacibliyini vurğulayır. Türkoloq bu nəticəyə gəlir
ki, türk dill
ərində köklərin polifunksionallığı şəkilçiləşməyə
q
ədər olan mərhələdə pratürk söz yaradıcılığı refleksi kimi
çıxış etmişdir (165, 209, 243). İ.A.Batmanov bu hadisəni
110
Dostları ilə paylaş: |