Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 5,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
83 sındakı emosional-psixoloji durumunu da mərhələ-mərhələ təhlilə çə- kir. “Bir qocanın müsibəti”ndə olduğu kimi yığcam həcmi, yığcam məzmunuyla seçilən belə hekayələrdə əsas diqqət məqsədli şəkildə ideyanın təbliğinə xidmət göstərən obrazın üzərində cəmləşdirilir və bu baxımdan belə hekayələri şərti də olsa, portret hekayələr adlan- dırmaq olar: “İdarə xidmətçisi ərz ediyor: - Bir nəfər qoca kişinin idarəyə ərzi var. - De gəlsin. Qapı açılır. Cındır kürklü, şikəst gözlü, həzin qiyafəli, 80 yaşlı bir qoca kişi içəri daxil olur. Görünür ki, bu kişinin söykənəcəyi pənahı əlindəki bir ağaca qalmışdır ki, ona təkyə edərək gəziyor. - Əmi, əyləş, nə işiniz var, əmi? Mən bir fəqir adamam. Güzəranım çox pis keçir. Altı baş kül- fətim var, xırda uşaqlarım, üç qızım, bircə oğlum var; oğlum 9 ya- şındadır, palçıqlığa gediyor, gündə iki abbası gətiriyor, o da hər gün olmuyor. Mənim də bir eşşəyim var idi, onunla gedirdim dərya kə- narında bostanlarda odun laşəsi yığırdım. Bəzən kəndimizə gedirdim, orada mənə əl tuturdular. Ondan-bundan, buğdadan, arpadan zaddan verirdilər, gətirirdim. İndi bundan da əlim çıxdı. Dünən dəniz qırağında talaşa yığdım, eşşəyin üstünə qoydum. Köhnə veçerni yanından gedirdim, mən səki üstü ilə, eşşək də küçə ilə. Birdən kim isə məni itələyib küçənin aralığına yıxdı, mən durmaq istədim, məni vurub burnumu qanatdılar. Bir azdan sonra ölə-dura ayağa qalxdım. Gördüm iki nəfər müsəlman başqa iki nəfəri məzəm- mətləyir. Onlar bir-biriylə söyüşdülər, getdilər. Mən baxdım ki, eş- şəyim yoxdur. Burada biçarənin çeşmək arxasından baxmaqda olan kirpiyi tökülmüş korhal gözlərindən qocalıq və acizlik yaşları tökül- məyə başladı. Mənim ürəyim qısıldı. Ah! Mən eşşəksiz nə edəcəyəm, yazıq mənim halıma. Altı baş külfətim o eşşəyə baxırdıq. İndi nə edəcəyik... Artıq mənim də bu qocanın tökülən göz yaşlarına taqətim qalmadı” [3, s. 288]. Müəllifin qəhrəmanı yazıçı təxəyyülünün ümumiləşdirilmiş ob- razı deyil, rastlaşdığı canlı insandır, adı, yeri-yurdu bəlli Bakı saki- nidir. Əlacı hər yerdən üzülüb redaksiyaya müraciət etməklə, dərdinə çarə axtaran bir qocadır. Təsvirin, təhkiyənin bədiilik qüvvəsi bir tə- rəfdən də müəllifin real hadisəyə istinad etməsilə daha da intensivləşir və sonda yenidən publisistik ahəngə üstünlük verilməsi, müəllif müda- xiləsi təhkiyədə rəngarəng emosional-psixoloji çalar yaradır: “Əziz oğlu ölmüş ata kimi eşşəyinin fərağında göz yaşı töküb qırışıq rüxsa- 84 rını islatmaqda olan bu qocaya, qoca Səfərəliyə nəhayət dərəcədə ya- zığımız gəldi. Ona təskinlik olmaq, onun dərdinə şərakət etmək üzrə vədə verdik ki, ianə vərəqi açıb ondan ötrü bir eşşək pulu yığaq” [3, s.289]. C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərinin qəhrəmanı Məhəmmədhəsən əminin eşşəyinin itməsini bir ailənin fəlakətinin səbəbi, ilk baxışda adi görünə bilən bir məsələnin həyatı bu xırdalıqlar içində məhv olub gedən kiçik insanların böyük bəlası, faciəsi kimi lirik-dramatik planda sənətkarlıqla bədiiləşdirməyi, oxucu yaddaşına həkk etməyi bacarmışdısa, M.Ə.Rəsulzadə də bu yığcam həcmli mətndə oxucuya müəyyən mənada kiçik insanın acı həyat hə- qiqətinin mənzərəsini çatdıra bilmişdir. Digər tərəfdən, Məhəmməd- həsən əmi sırf bədii obrazdır və onun taleyi yazıçının oxucuya aşı- lamaq istədiyi ideyanın məramından birbaşa asılıdır. M.Ə.Rəsulzadə- nin qəhrəmanı Səfərəli dövrün real qəhrəmanıdır, şəhər sakinidir. Mə- həmmədhəsən əmidən fərqli olaraq, hadisələrin, vəziyyətin gerçəkli- yinə vara bilən, dərk etməyə qadir olan qoca Səfərəli üçün heyvanının oğurlanması ziyarətdən qalmaqla arzusunun puç olmaq təhlükəsi de- yil, ailəsinin, övladlarının güzəranının oğurlanması deməkdir və o və- ziyyətdən çıxış yolu axtarır, çarə tapmaq üçün kömək istəyir. Bu ba- xımdan acınacaqlı vəziyyətə düşsə də, M.Ə.Rəsulzadənin qəhrəmanı oxucuya nisbətən ümidverici təsir aşılayır ki, müəllifin əsas məqsədi məhz həmin təəssüratın işığına nəzəri cəlb etməkdən ibarətdir: “Bu eşşəyi oğurlanıb mafövqi təsəvvürə gətirilməyən bir qüssəyə düçar olmuş qocanı bilaixtiyar böyük məbləğ almaq tamahı ilə tutulub so- yulan ərbabi-dövlətlərlə müqayisə etdim. Əcaba bunlardan hansı böyük bir bəlaya düçar olmuş? Bu xü- susda qocanın öz fikrini bilmək üzrə böylə bir sual verdim: - Necə bilirsən, əmi, Musa Nağıyevin zərəri, yoxsa səninki – hansı çoxdur? - A... nə deyirsən ağa, Musadan yüz min manat alsalar da heç olmasa 50 manatı qalar ki, dolansın. Amma mən... Mən biçarənin eş- şəyini apardıqda dəxi dolanmaq mümkün olmayır. Altı baş külfət o eşşəyə, o ac eşşəyə göz tikmişdi” [3, s. 288]. Əslində müəllif bu kasıb qoca və dövrünün tanınmış milyon- çusunu müqayisə etməklə, qanunların işləmədiyi özbaşına cəmiyyətdə nəinki kasıbın, heç ən zəngin adamın belə əmin-amanlıqda ola bilmə- yəcəyini də nəzərə çatdırır. Yazının dərc olunduğu dövrlərdə Bakıda və Bakıətrafı ərazilərdə oğurluq gündəlik hadisəyə çevrilmişdi. Xırda və irihəcmli oğurluqlar, qaçırılmalar artıq mətbuat səhifələrində də hər 85 gün rast gəlinən xəbərlədən sayılırdı. İş o yerə gəlib çatmışdı ki, öz doğma yurdunda cangüdən saxlamağa ehtiyac görməyən Musa Nağı- yev də qaçırılmışdı və işi təşkil edən qoçular həyatının qarşılığında ondan iyirmi min rubl pul istəmişdilər. Ağa Musa isə “Məni öldür- səniz, heç onu da qazanmayacaqsınız. Buraxın, gedim, özüm sizə yüz min göndərim” demiş və azadolunma müqabilində sözünün üstündə duraraq, onu qaçıranlara yüz min rubl vermişdi [4]. M.Ə.Rəsulzadə bir tərəfdən zamanın məşhur olayına işarə vurur, digər tərəfdən cə- miyyətin elitar qatından çox-çox uzaq olsa da, bənzər halı yaşamış çarəsiz qocanın məsələyə münasibətini bilmək istəyir, sosial pirami- danın ən aşağı pilləsində qərar tutmuş vətəndaşının gözüylə cəmiy- yətin ictimai-siyasi durumunun mənzərəsini təsvir etməyə çalışır. Məqalə kimi düşünülmüş bu yazıda M.Ə. Rəsulzadə qələminə məxsus inandırıcılıq və dirçəliş şövqlü maarifçilik, mövzunu faktlara söykənmiş quru, informativ müxbir qeydləri çərçivəsindən çıxararaq bədii əsər səviyyəsinə qaldırır. Vaqif Sultanlının da qeyd etdiyi kimi, bir çox məqamlarda M.Ə.Rəsulzadənin hekayə janrına uyğun gələn əsərləri məqalənin, müəyyən mövzuya həsr olunmuş publisistik ya- zının bir hissəsi kimi meydana gəlir. Bu baxımdan onun portret he- kayələri adlandırdığımız kiçikhəcmli yazıları xüsusilə diqqəti çəkir. Ədibin “İşsiz”, “Qəzetəçi Seyyid”, “Bir xatirə”, “Körpü həmmalları”, “Ürək dağlanır” və s. yazılarında konkret bir insanın, yaxud bir silkin qabardılacaq vacib problemi müəllif təhkiyəsinin vasitəsilə dəqiq por- tret cizgilərində, yaxud bir zamanın, məkanın təsvirində əksini tapır və təəssüratın bolluğu oxucunun mühakiməsinə hakim kəsilir. Əsas nəzə- ri cəlb edən məsələlərdən biri də belə əsərlərdə mümkün qədər milli- mental koloritə önəm verilməsidir: “Bayram günüdür. Müsəlmanlar namazdan qayıdıb hərə bir tərəfə gediyor idilər. Məşədilər, hacılar, kərbəlayilər, kimisi evinə, ailəsinin yanına gedib onlar ilə birlikdə bayram etməyə çalışır. Kimisi də konka olan küçələrə enib Bayıl va- qonunu gözliyordular. Fayton çağıranları da az deyildi. Bibiheybətə tələsirdilər. Bir dəstə cavan müsəlmanlar öz aralarında məsləhətləşir- dilər: Kimisi deyirdi ki, “Qrivkaya” gedək, kimisi, “bu gün “Nicat” teatro qoyur, sürün oraya” deyərək yönəlirdi. Hamısının simasından bu günün bayram olduğunu açıq anlamaq olardı. Müsəlman məhəllələrində nüdrətlə görünən bir həyat var idi... Hamı özünü bu gün birər məsud hesab ediyordu. Bəzi üstü-başı bəzəkli olan ərbabi-dövlətin sifətlərindən məlum olurdu ki, bu gün üçün artıq tədarüklər görmüşlər!... ....Məşədi Qulam başını aşağı salıb qayət mükəssəranə, təfkiranə Yüklə 5,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|