Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV FƏSİL. FAUNİSTİK İCMAL
- V FƏSİL. AZƏRBAYCANDA VƏHŞİ MƏMƏLİLƏRİN BƏZİ BAŞLICA HELMİNTOZ TÖRƏDİCİLƏRİN BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
- 1. Taenia hydatigena (Batsch, 1786)
12
yarma üsulu ilə 32 növə daxil olan 1415 vəhşi məməli heyvan tədqiq edilmişdir.
növlərinin sürfə və yetkin mərhələlərinin aralıq və axırıncı sahiblərini, sahibə görə spesifikliyini və digər bioekoloji xüsusiyyətlərini, Trichocephalus leporis, T.myocastoris və T.ovis növlərinin yumurtalarının embrional inkişaf mərhələlərini öyrənmək məqsədilə çöl və laboratoriya şə- raitində bir sıra təcrübələr aparılmışdır. Təcrübələrin gedişi və alınmış nəticələr dissertasiyada ətraflı şərh edilmişdir. Tədqiq edilmiş vəhşi heyvanlar lissenziyalar əsasında tələlər, fərdi tut- ma və ovlanma yolu ilə əldə edilmişdir. Zooloji sistematikada trematodların sistemi Lya Ryuye (1957) görə, sestodların sistemi R.S.Şults, Y.V.Qvozdyevə (1970) görə, akantosefalların sistemi A.Meyerə (1931a, 1931b) görə, nematodların sistemi isə K.İ.Skryabin, V.M.İvaşkinə (1968) görə verilmişdir. Helmint növlərini təyin edərkən hazırlanmış müvəqqəti və daimi preparatlar helmintoloji tədqiqatlarda istifadə edilən ümumi metodikalar əsasında hazırlanmışdır (Boyev S.N., Sokolova V.F., Panin V.Y., 1962; Orlov İ.V., Oqrinski N.İ., Nikolski S.N., 1962; Kotelnikov, 1974). Yeni və şübhəli növləri təsvir edərkən onların üzərində biometrik ölçülər aparılmış və şəkilləri çəkilmişdir. Bu işlər MBİ-3, MBİ-6 mikroskoplarının, MFİ-3 mikrofotona- sadkasının və PA-4 və PA-5 cizgiçəkən aparatlarının köməyi ilə yerinə yetirilmişdir. Bir sıra helmint növlərinin şəkilləri mikrofotoqrafiya üsulu ilə çəkilmişdir.
Dissertasiyanın bu fəslində Azərbaycanda vəhşi məməlilərdə qeyd olunan helmint növlərinin sahibləri, lokalizasiyası və qeyd olunduğu yerlər göstərilir. Şəxsi material əsasında sahibləri və invaziyanın intensivliyi və ekstensivliyi göstərilməklə landşaft-ekoloji zonalar üzrə yayılması verilir. İlk dəfə aşkar edilən, yeni sahiblərdə qeyd edilən, nadir tapılan və kifayət dərəcədə təsvir edilməmiş növlərin orijinal materiallar əsasında təsviri verilmişdir. Azərbaycanda vəhşi məməlilərin helmintlərinin növ tərkibi 4 sinifdə birləşən 9 dəstəyə, 17 yarımdəstəyə, 43 fəsiləyə və 74 cinsə daxil olan 144 növdən (onlardan 6 növü cinsə qədər təyin edilmişdir) ibarətdir.
13
Vəhşi məməlilərin helmintləri içərisində növ tərkibinə görə ən zəif göstərici akantosefallarda müşahidə edilmişdir. Akantosefallar istisna olunmaqla qeyd olunan siniflər içərisində elə fəsilələr vardır ki, onlar nəzərə çarpacaq dərəcədə çox cinslər və növlərlə təmsil olunmuşdur. Ses- todlardan Anoplocephalidae 5 cins 6 növlə, Taeniidae 6 cins 14 növlə, Hymenolepididae 2 cins 3 növlə, Mesocestoididae 1 cins 3 növlə təmsil olunmuşlar. Trematodlardan Heterophyidae, Notocotylidae və Alariidae fəsilələri 2 cins, 2-3 növlə təmsil olunmuşlar. Nematodlar içərisində Trichostrongylidae 5 cins 16 növlə, Trichocephalidae 1 cins 10 növlə, Ca- pillaridae 3 cins 8 növlə, Angylostomatidae 3 cins 7 növlə və s. təmsil olunmuşdur. Beləliklə, məlum olur ki, vəhşi məməlilərin helmintləri bəzi endemik və spesifik növlər istisna olmaqla böyük əksəriyyətlə müxtəlif xarakterli landşaft-ekoloji zonalarda yaşamağa uyğunlaşmışlar və ekoloji plastik növlərdir. Qeyd olunan fəsilələrə daxil olan növlərin böyük əksəriyyəti geniş coğrafi zonallığa malikdirlər. Bu növlər inkişaf dövriyyəsində quruda yaşayan torpaq və su onurğasızları və onurğalı heyvanlarla senotik əlaqədədirlər. Qeyd olunan növlərin əksəriyyəti (76 növ) mürəkkəb inkişaf dövriyyəsinə malikdirlər.
Bu fəsil vəhşi məməlilərin taksonomik kateqoriyalar üzrə helmintoloji tədqiqatının nəticəsinə həsr edilmişdir. Azərbaycanda aparılan helmintoloji tədqiqatlar zamanı dovşankimilər dəstəsindən 1 növ, gəmiricilər dəstəsindən 16 növ, yırtıcılar dəstəsindən 12 növ və cütdırnaqlılar dəstəsindən isə 3 növ vəhşi məməli heyvan tədqiq edilmişdir Tədqiqat nəticəsində Dovşankimilərdə 18 növ, Gəmiricilərdə 48 növ, Yırtıcılarda 63 növ və Cütdırnaqlılarda 35 növ helmint aşkar edilmişdir. Dissertasiyada vəhşi məməlilərin dəstələr üzrə taksonomik kateqoriyaları göstərilməklə Azərbaycanda yayılmaları, qidası, həyat tərzi və digər bioekoloji xüsusiy- yətləri və onlarda qeyd olunan helmint növlərinin sistematik ardıcıllıqla landşaft-ekoloji zonalar üzrə yayılma dərəcəsi verilir.
14
V FƏSİL. AZƏRBAYCANDA VƏHŞİ MƏMƏLİLƏRİN BƏZİ BAŞLICA HELMİNTOZ TÖRƏDİCİLƏRİN BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Dissertasiyanın bu fəslində Azərbaycanda geniş yayılmış və inkişaf dövriyyəsi öyrənilməmiş bəzi başlıca helmintoz törədicilərinin bioekoloji xüsusiyyətlərinin çöl və laboratoriya şəraitində öyrənilməsi və alınmış nəticələr şərh edilir.
müxtəlif ekoloji amillərin (nəmlik, temperatur, işıq və s.) təsirini və onun inkişaf dövriyyəsini öyrənmək məqsədilə çöl və laboratoriya şəraitində müxtəlif variantlarda təcrübələr aparılmışdır. Tədqiqat zamanı sistiserklərin və onkosferlərin xarici mühitdə yaşama qabiliyyətini öyrənmək məqsədilə 13 variantda təcrübələr aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, havanın nisbi rütubəti 45%-ə qədər aşağı düşdükdə və havanın temperaturu 5 0 C-dən 30 0 C-yə qədər yüksəldikdə işıqlanma dərəcəsindən asılı olmayaraq onkosferlər öz həyat qabiliyyətini 36-50 saat, bu şəraitdə temperatur 45 0 C-yə qədər yüksəldikdə isə 10-24 saat, +5-20 0 C temperaturda 80-95% nisbi rütubətdə 3-13 gün saxlaya bilirlər. Havanın nisbi rütubəti 95% və temperatur - 5 0 C-yə qədər aşağı düşdükdə rüşeymlər ancaq 5-8 saat yaşaya bilirlər. Məlum olmuşdur ki, 95% nisbi rütubət, +37
0 C temperaturda T.hydatigena növünün yumurtaları həyat qabiliyyətini 500 lüks işıqlanma şəraitində müxtəlif məhlullarda 11-13 günə, ancaq eyni temperatur və nisbi rütubət şəraitində və qaranlıqda isə 11-15 günə qədər saxlayırlar. Beləliklə, aparılmış təcrübələrin nəticələri göstərir ki, sistiserklər aşağı mənfi və yuxarı müsbət temperaturlarda öz həyat qabiliyyətini tez itirirlər. Yumurtalar isə aşağı və yüksək temperaturlarda həyat qabiliyyətini 18 saatdan 45 günə qədər saxlaya bilirlər. T.hydatigena qurdunun inkişaf mərhələlərini və sahibə görə spesifikliyini öyrənmək məqsədi ilə it və pişiklər üzərində təcrübələr aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, Cysticercus tenuicollis–in (T.hydatigena-nın sürfə mərhələsinin adı) inkişafı yoluxdurulmuş küçüklərdə 34-36 günə, yaşlı itlərdə 60-64 günə, pişik balalarında 58-67 günə, pişiklərdə isə 70-73 günə başa çatır. Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, istər yaşlı pişiklər, istərsə də körpələr bu parazitlə it və küçüklərə nisbətən zəif yoluxurlar. Hər halda küçüklərdə və pişik balalarında yoluxmanın intensivliyi yaşlılara nisbətən daha yüksəkdir.
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|