N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
siyy
ətlərin – Magellan, Kopernik, Bethoven, Çaykovski, Puşkin, Didro, Viktor
Hüqo,
Balzak v
ə s. adlarla şair oxucusunu tanış etmək məqsədini güdmüş, eyni
zamanda oxucuda m
ədəni, gözəllik-estetik zövq tərbiyə etməyə çalışmışdır.
Şairin istedadı ondadır ki, adı dil vahidlərini məcazi yolla bir-birinə yanaş-
dırma yolu ilə (yanaşma əlaqəsi əsasında) qeyri-adi ifadələr düzəldir, bütün bu ifa-
d
ələr yeni olduğuna baxmayaraq, oxucunu yormur, əksinə oxucu
üçün çox maraq-
lı görünür: şairin böyük sənətkarlıqla yaradıb, şeirlərində işlətdiyi
Məcnun səhra-
lar (M
əcnunun gəzdiyi səhralar kimi səhralar),
Leyli bulaqlar (Leyli kimi sevimli,
t
əmiz, bakirə bulaqlar),
qaya sərkərdələr (qaya kimi mərd, sərt),
quzu bulaqlar
(quzu kimi t
əzə-tər bulaqlar),
lal meşələr (qalın, küləksiz meşələr),
yetim ulduzlar
(t
ənha tək ulduzlar),
sısqa ulduzlar (axan ulduzlar),
sərsəri küləklər (istiqaməti
m
əlum olmayan külək),
ağlağan qayalar (şehli qayalar),
fikirlər burulğanı (çözül-
m
əz fikirlər);
böhtanlar yarğanı (böhtanların üst-üstə yığıldığı yer, məkan) və s.
onlarla bel
ə ifadə öz poetik gücü ilə çağdaş Azərbaycan şeir dilini zənginləşdir-
mi
ş, şairin estetik ifadə yaradıcılığındakı xüsusi istedad və bacarığını göz önünə
g
ətirmişdir.
M
əmməd Arazın poetik dilində somatik, yəni insan orqanizmin adlarını bil-
dir
ən leksika da mühüm yer tutur. Məlumdur ki, somatik leksikaya aid olan sözlər
poe
ziyada işlənərkən öz ilkin mənasından uşaqlaşır, poetik-estetik funksiya qaza-
na
raq, şeirin, ümumiyyətlə, ədəbi dilin, ədəbiyyatın yeni məcazlar, yeni bədii ifa-
d
ə vasitələri, yeni metaforalar, təşbihlərlə zənginləşməsini təmin edir.
Məmməd
Ara
zın dili somatik leksikanın iştirakı ilə düzəlmiş yeni, orijinal söz, söz birləşmə-
l
əri, terminlərlə zəngindir:
göz karvanı, soyuğun dodaqları, sazağın dodaqları,
do
luların ayaqları, duyumlu barmaqlar, zamanın gözləri, arzumun əlləri,
x
əyalımın qolları və s. kimi yeni ifadələr oxucuların zövqünü oxşayır, yeniləşdirir,
Az
ərbaycan bədii dilinin əhatə dairəsini
genişləndirir, onun obrazlılıq estetikasını
yüks
əldir, ana dilimizin nələrə malik olmasını nümayiş etdirir.
M
əmməd Araz müdrik şairdir. Onun şeir çələngi Nizami müdrikliyi, Nəsimi
f
əlsəfəsi, Xətayi vətəndaşlığı, Füzuli lirizmi, Sabir sarkazmından qidalanır.
M
əmməd Araz çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının o nadir şeir-sənət
ustalarındandır ki, onun hikmət dolu müdrik sözləri şairin sağlığında aforizmlərə
çevrilmişdir:
Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin! Mən belə dünyanın
n
əyindən küsüm?! İti bazarında atından baha! Tikanlı yazılar çax-çax eyləyir,
Zaman üyüd
əcək öz bildiyini! Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı! Vətən
m
ənə oğul desə nə dərdim?! və s. xalqın hafizəsində məhz müdrikliyi ilə qalıb.
Bel
ə söz və ifadələr gənc nəslin mənəvi tərbiyəsinin
təmin edilməsində
mühüm vasit
ələr kimi ədəbiyyat müəllimlərinin əyani vasitələr rolunu oynaya
bil
ər.
99
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
KƏRİMOVA X.D.
DİLİMİZİN MAYASI – AZƏRBAYCAN FOLKLORU
Açar sözl
ər: dil, nitq, ailə, folklor
Ключевые слова: язык, речь, семья, фольклор
Key words: language, speech, family, folklore
Dil xalqın mənəvi siması, mövcudluğunun göstəricisi, tarixi keçmişi, parlaq
g
ələcəyidir. Hər xalqın
öz dili var və bu, onun ana dilidir.
Ana dilimiz olan Az
ərbaycan dili öz ahəngi, səs quruluşunun səlisliyi, ifadə
im
kanlarının zənginliyi baxımından bəxti gətirmiş dillərdəndir. Üstündən çox qara
yell
ər əssə də, bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət
dili məhz
Az
ərbaycan dilidir. Milliyyətindən asılı olmayaraq, hər bir Azərbaycan vətəndaşı
bu dild
ə sərbəst danışmağı, düzgün yazmağı və oxumağı bacarmalıdır.
İnsanın yaşamı ailədən başlayır. Ailə özlüyündə kiçik dövlət modelidir və
h
ər sağlam ailənin öz atributları var. Ailənin simasının göstəricilərindən biri də
onun dilidir. Ail
ə daxilində ünsiyyət vasitəsi kimi hansı dildən istifadə edilməsi
ail
ə üzvlərinin öz ixtiyarındadır. Həmin ailədə dünyaya gələn uşaq da valideynlə-
ri
nin danışdığı dillə dünya ilə - ətraf aləmlə tanış olur, o dildə fikirlərini ifadə edir.
H
ər bir uşaq ailədə formalaşmış bir nitqlə cəmiyyətə daxil olur.
Ana dili adı altında tanıdığımız dil - nəslimizin, soy-kökümüzün əmanəti, öz
adımızdan da əvvəl qulağımızın eşitdiyi, məxsus olduğumuz xalqın nəsildən-nəslə
ötür
ərək yaşatdığı bir dildir. Lakin hər uşağın dünyaya gəldiyi ailənin ünsiyyət dili
heç d
ə həmişə ana dili olmur. Bəzən müxtəlif səbəblərdən ailə üzvləri əcnəbi dil
vasit
əsilə bir-biri ilə ünsiyyət qururlar və bu səbəbdən
də həmin ailədə dünyaya
g
ələn uşaq yad bir dildə dil açır. Bu cəhətdən insanlar iki qrupa bölünürlər:
1. Ana dilind
ə dil açanlar
2. Ana dilini sonradan öyr
ənənlər
Dild
ən istifadə zamanı bu insanların nitqi bir-birindən xeyli fərqlənir. Birin-
ci qrupa dax
il olanların ruhunun mayasında xalqımızın minillikləri aşıb gələn dili-
mizin göz
əllikləri, genetik ünsiyyət kodları kök salır. Nənələrimiz elə ilk gündən
be
şik başında bu dilin zənginliklərindən istifadə edərək arzularını, diləklərini söy-
l
əmiş, dualar etmiş, hər sözü nəslin yeni doğulmuş davamçısının ruhuna damla-
dam
la hopdurmuşlar.
Uşaq əvvəlcə yaxınlarının səsini bir-birindən ayırmağı, sonra tədricən eşitdi-
yi sözl
ərin mənasını anlamağı, daha sonra hecaları, sözləri söyləməyi, nəhayət,
cüml
ə qurmağı - danışmağı öyrənir. Nitqin formalaşması prosesi uşağın doğulan-
dan eşitdiyı sözlər əsasında gedir. Bütün bu dilaçma prosesində ona gün ərzində
d
əfələrlə layla, nazlama, alqış, sanama, düzgü, nağıl və s. söylənir. Uşaqla ünsiy-
100