Azərbaycan Milli

Adətən, qoşqu nəqliyyatının və yük heyvanlarının geniş istifadə

olunduğu dağətəyi və aran kəndlərində darvaza enli, hündür və ikitaylı

düzəldilirdi. Çox güman ki, “dəvəçi ilə dost olanın darvazası gen

gərək”-atalar məsəli də məhz bu mülahizə əsasında yaramışdır.

   

XIX  əsrdə Azərbacanın  əksər  bölgələrində  mövcud olmuş

darvazalar öz quruluşuna görə bir və ya ikitaylı düzəldilirdi. Darvaza,

əsasən, təkərli və yüklü nəqliyyat vasitələri girib-çıxarkən açılıb-

bağlandığında, ailə üzvlərinin keçməsi üçün onu hər dəfə açıq-

bağlamaq sərfəli deyildi. Bunun üçün ya darvaza tayının birinin üstündə

80x150 sm ölçüdə kiçik qapı (alaqapı),

yaxud da darvazadan azca aralı ayrıca

kiçik giriş qapısı qoyulurdu.

   

Bəzən  elə  həyətlərə  təsadüf

olunurdu ki, orada giriş yolu üçün həm

darvaza, həm də çax-çax (addamac)

qoyulurdu. Adətən, iki paralel küçənin

arasında yerləşən belə həyətlərin bir

tərəfində iri darvaza, digər tərəfində isə

çax-çax (addamac, qəsdək) qoyulurdu.

  XIX  əsrdə  Azərbaycanın  şəhər

tipli yaşayış məskənlərində dəbdəbəli,

mükəmməl bəzədilmiş, kamil sənət əsəri

təsiri bağışlayan geniş darvazalar üstünlük

təşkil edirsə, kəndli həyətlərinin

əksəriyyətində onlar sadə, səliqə ilə

yonulmuş ağac hissələrindən düzəldilirdi.

Darvazalar, bir qayda olaraq, taqqılbab,

zəndulbab, halqacəftə, içəridən bağlamaq üçün süngü, ling, at və ya

digər minik-nəqliyyat vasitələrini bağlamaq üçün adi halqa və s. ilə

təhciz edilirdi. Naxçıvan bölgəsində qapı (darvaza) üzərinə bərkidilmiş

taqqılbabla evin kişisi, zəndulbabla isə evin xanımı çağırılardı.

   

Şəki–Zaqatala bölgəsində qeydə alınmış bürcvari və yaxud

köşklü darvazalar öz orjinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu darvazalar

həyət divarının münasib yerində dördkünc, ikimərtəbəli, birgözlü

tikintini xatırladır. Tikintinin alt mərtəbəsi qoşaqapılı darvaza və

---

dalandan, üst mərtəbəsi isə iki tərəfə, bəzən dörd tərəfə pəncərəsi olan

otaqdan ibarətdir. Belə darvazalar XX əsrin əvvələrində aid olsa da,

onların qalıqlarına Tala kəndində indi də təsadüf etmək olur.

  Azərbaycanın Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər, Lerik, Yardımlı,

Quba, Şəki bölgələrinin bəzi dağ kəndlərində, xüsusilə Şirvanın Göylər,

Quşçu, Çağan, Sündü, Çuxanlı və b. kəndlərində daşdan yolunub

düzəldilmiş darvazalar da mövcud olmuşdur. [24]

  Beləliklə, Azərbaycan xalq yaşayış məskənlərinin meydana

gəlməsində, müxtəlif tip və formalarının təkamül mərhələlərindən

keçərək sabit yaşayış məskəninə çevrilməsində təbii-coğrafi şərait,

dövrün sosial-siyasi durumu, təsərrüfat məşğuliyyətinin istiqaməti və s.

amillər  həlledici  rol  oynamışdır.  Arxeoloji  və  etnoqrafik  tədqiqatların

nəticələrinə istinad edərək bu təkamül prosesini təbii mağaralardan

tutmuş müasir kənd və  şəhər tipli yaşayış məskənlərinə kimi ardıcıl

izləmək mümkündür.

---

YAŞAYIŞ EVLƏRİ VƏ İNŞAAT TEXNİKASI

  Ev-insanların əsas yaşayış vasitələrində olub, onların təbii-

zəruri istirahətini, təsərrüfat, məişət və həyati tələblərini təmin edən

mühüm mədəniyyət abidəsidir. [25]

   Yaşayış evlərinin müxtəlif tiplərinin formalaşmasında inşaat

materialları mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Azərbacanın təbii-coğrafi

və iqlim şəraitinin, həmçinin, topoqrafik quruluşunun müxtəlifiliyi,

burada inşaat materialının ayrı-ayrı növlərindən səmərli istifadə etməyə

imkan vermişdir. Əhalinin istifadə etdiyi ənənəvi inşaat materialları daş,

ağac, gil, kərpic, gəc, əhəng, kirəmit, qır, qarğı, qamış, çubuq, keçə və

s.dən ibarət olmuşdur. Maddi imkandan, təsərrüfat fəaliyyətindən və

ərazinin relyefindən asılı olaraq həmin materiallardan tikinti

təcrübəsində bu və ya digər dərəcədə istifadə edilmişdir.

Azərbacan xalq yaşayış evlərinin öyrənilməsi belə bir fikir

söyləməyə imkan verir ki, yaşayış evi tikilən ərazilərdə hansı tikinti

materialı üstünlük təşkil etmişdirsə, evlər də həmin materiallardan inşa

edilmişdir.

  

Azərbaycanın  düzənlik,  qismən  də  dağətəyi  ərazilərində

ənənəvi tikinti materialı kimi gildən (palçıqdan) və çiy kərpicdən geniş

istifadə olunmuşdur. Yüksək keyfiyyətli gildən inşaat təcrübəsində

istifadə olunması tarixi çox qədimdir. Qazax rayonu ərazisində Sarıtəpə

yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar zamanı möhrədən (palçıqdan)

tikilən divar qalığnın aşkar edilməsi e.ə. I minillikdə burada palçıq-

möhrə evlərdən istifadə edildiyini söyləməyə imkan verir. [26]

Möhrədən tikilən belə evlərin memarlıq cəhətdən primitiv olmasına

baxmayaraq, onlardan bəzən bir neçə yüz illərlə istifadə olunduğu

etnoqrafik ədəbiyyatda qeyd edilir. [27]

---

   

Tikinti  materialı  kimi

gildən suvaq və hörgü işlərində

də isitfadə olunurdu. Kərpicdən

tikilmiş bütün evlərin hörgüsü gil

məhlulu ilə aparılır, divarın hər

iki tərəfi, içərisinə saman

qatılmış palıçıqla suvanırdı.

Bundan başqa, evin damına və

döşəməsinə də suvaq çəkilir,

döşəmənin üzəri xüsusi növ gillə

şirələnirdi.

    

Çiy 

kərpic

hazırlanmasında da gildən

istifadə olunurdu. Arxeoloji

qazıntılar zamanı Ağstafa

bölgəsində  Şomutəpə yaşayış

yerindən 104 kv.metrlik sahədə

ölçüləri 34x12x7 sm və 36x13x9

sm olan çiy kərpicdən tikilmiş ev qalığı və təsərrüfat tikilisinin aşkara

çıxarılması [28] yerli əhalinin artıq e.ə. IV minilliyin axırlarında çiy

kərpicdən ev tikməyi bacardığını göstərir. Şirvanda Xınıslı yaşayış

yerinin e.ə. II əsrə aid mədəni təbəqəsindən, [29] Naxçıvan

böləgəsindəki Kültəpə yaşayış yerinin mədəni təbəqələrindən aşkar

edilmiş çiy kərpicdən hörülən divar qalıqları [30] da deyilənləri təsdiq

edir.

   

Hazırlanma  üsulu  olduqca  bəsit  olduğundan,  əsrlər  boyu

Azərbaycanın aran və dağətəyi kəndlərində çiy kərpicdən geniş istifadə

olunmuşdur. Kərpic kəsmək üçün bu məqsədlə ayrılmış torpaq sahəsini

belləyir və oraya su buraxırdılar. Torpaq yumşaldıqdan sonra üzərinə

doğranmış saman səpərək ayaqlamağa başlayırdılar. Kərpic ustalarının

dediyinə görə, içərisinə saman qatılmış palçıq daha davamlı olur,

çatlayıb ovxalanmırdı. Palçıq hazırlamaq prosesi çətin iş olduğundan,

adətən iş heyvanlarının gücündən də istifadə olunurdu. Samanla palçıq

tam qarışandan sonra, hazır kütləni 2-3 müddətində “acımağa

qoyurdular”. Kərpic kəsmək üçün hazır palçığı xüsusi hazırlanmış

---