Azərbaycan Milli

yollarla bir-birilə  əlaqələnirdi. Buarda yaşayan ibtidai insanlar ilk

zamanlar mağaradaxili şəraitə uyğunlaşmağa başlamış, orada heç bir

süni dəyişikliklərə nail olmaq iqtidarında olmamışlar. Tarixi inkişaf

prosesinin sonrakı mərhələlərində insanlar təbii materiallardan (daşdan,

ağacdan, sümükdən və s.) əmək alətləri hazırlamaq vərdişlərinə

yiyələndikcə, mağaradaxili yerləşkələrdə divar açırımları düzəltmək,

mağarada yanan  ocağın tüstüsünü bayıra çıxartmaq üçün tavandan

bacalar açmaq kimi zəruri işləri yerinə yetirməyə başlamışlar. Beləliklə,

ibtidai insanların təbii mağaraları öz iradələrinə uyğun şəkildə yenidən

qurmaq və təkmilləşdirmək vərdişləri nəticəsində yaşayış məskənlərinin

yeni bir tipi –süni mağara məskənləri yaranmışdır.

Süni mağaraların Azərbaycan ərazisində Neolit dövründən

başlayaraq istifadə olunduğunu qeyd edən İ.M. Cəfərzadə yazır ki,

möhkəmlənən və iqtisadi cəhətdən güclənən ibtidai qəbilələr öz yaşayış

yerlərin genişləndirməkdən əlavə, özlərinə  əvvəlkindən daha əlverişli

və formaca fərqli yaşayış məskənləri salmağa başladılar. Beləliklə,

məişətə yeni məksən tipi –süni mağara daxil oldu. [4]

Azərbaycan ərazisində süni mağaralara Böyük Qafqaz

dağlarının cənub-şərq ətəklərində və Kiçik Qafqaz dağları bölgəsində

(Qubadlı, Zəngilan, keçmiş Qonaqkənd, Lerik, Şamaxı, Kəlbəcər,

Laçın), eləcə də Cənubi Azərbaycanda təsadüf olunur. [5] XX əsrin 30-

---

cu illərində etnoqraflar Ə.K.Ələkbərov və Q.T.Qaraqaşlı Kəlbəcər,

Gədəbəy, Xanlar və Laçın rayonlarında yaşayış  əhəmiyyətini hələ də

itirməmiş süni mağara məskənlərinin olduğunu qeyd etmişlər. [6]

Tarixi-etnoqrafik baxımdan yaşayış məskənlərinin rəngarəngliyi

ilə seçilən Şirvan bölgəsində süni mağara tipli məskənlər əsasən,

Sündü, Dərəkənd, Mərəzə, Ərəbqədim, Poladlı, Nabur, Təsi, Yekəxana

kəndlərində son zamanlara qədər qalmışdır. Kühül adlanan belə yaşayış

məskənindən təsərrüfat məqsədilə istifadə olunmuşdur. [7]

Azərbaycanın qərb bögələrindən mövcud olan mağaralar isə

Daşsalahlı mağaralar qurpuna daxildir. Burada qeydə alınmış 12

mağaranın ümumi uzunluğu 200 metrə qədərdir. [8]

İctimai inkişafın sonrakı mərhələsində Azərbaycanın dağətəyi

və düzənlik hissələrində də məskunlaşma prosesi getmişdir. Bu

ərazilərdə  əlverişli hərbi-strateji mövqelərin azlığı, qəbilə üzvlərinin

hələ də hazır təbii şəraitindən istifadə etməyə üstünlük vermələri və

digər amillər yaşayış məskənlərinin tədricən yaranmasına səbəb

olmuşdur. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə əlaqədar əkinçi və maldar

qəbilələrin formalaşması nəticəsində Azərbaycanın dağətəyi və

düzənlik hissələrində qəbilə məskənləri yaranır və inkişaf edirdi.

Tədqiqatlar göstərir ki, əkinçiliklə məşğul olan qəbilələr süni suvarma

üsullarına yiyələndiyindən çay, arx və ya kanalların ətrafında,

maldarlıqla məşğul olanlar isə otlaqlarla zəngin alp çəməliklərində

məskən salmağa daha çox üstünlük vermişlər.

Azərbaycanda geniş yayılmış yaşayış məskənlərinin xarakterik

tarixi tiplərindən başlıcası kənd olmuşdur. Kənd-oturaq əhaliyə məxsus

daimi yaşayış evləri, təsərrüfat tikililəri, həyətyanı sahələri, inzibati,

sosial-mədəni, dini mərkəzləri, ümumi otlaqları, əkin sahələri, içməli

suları, ayrıca qəbirstanlığı olan və  əhalinin etnik tərkibinin ümumiliyi

ilə xarakterizə olunan tarixən formalaşmış məskəndir.

Bütün bu deyilənlərdən başqa, kənd tipli yaşayış məskənlərinə

xas olan bir çox səciyyəvi xüsusiyyətlər də mövcud idi. Əvvələn, kənd

əksər hallarda poligen (yeni bir-birinə qohum olmayan bir neçə nəsildən

ibarət əhalinin yaşayış məskəni tipi) xarakterik daşıyırdı, ikincisi

əhalinin sayı burada daha öncə yaranmış digər məskən tiplərində

---

olduğundan daha çox idi və nəhayət, kənddə təsərrüfat ekstensiv yox,

intensiv istiqamətdə inkişaf edirdi.

İctimai inkişafın sonrakı gedişində qohumluq prinsipinə

əsaslanan kəndlərdə böyük dəyişikliklər olmuş, onlar böyüyərək qarışıq

tərkibli kəndlərə çevrilmişlər. Belə kəndlərin əmələ gəlməsində

patronimiya (qohum ailələr qurpuna) mənsub ailələrin (tayfa, tirə, ocaq,

nəsil, dəngə, təbəh. əqrəba, çilək, övladı, uşağı və s.) böyüyərək

parçalanması, orta ərslərdə böyük səylə  əhali qruplarının düşünülmüş

şəkildə Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi, müxtəlif obyektiv səbəblər

üzündən ölkə daxilində əhalinin bir kənddən digər kəndə köçməsi əsas

rol oynamışdır. Məhz bu səbəbdən qorunmaq prinsipi əsasında

məskunlaşma prosesi getdikcə zəifləmiş, yaşayış məskənlərinin

salınmasında qonşuluq prinsipləri üstünlük təşkil etmişdir.

 Orta əsrlərin başlanğıcında Sasanilər dövləti özünə dayaq

yaratmaq məqsədi ilə  Azərbaycana İran dillərinə mənsub olan tatları

köçürmüşdür. VII əsrdə  ərəb işğalının başlaması ilə  əlaqdar Xilafətin

tərkibinə daxil olan ərazilərə o cümlədən Azərbaycana xeyli ərəb

tayfası köçürülmüşdü. Həmin dövrdən başlayaraq Azərbaycanda ərəb

etnonimli kənd adları meydana gəlmişdir. Bu hadisənin izlərinə Şirvan

toponimikasında (Ərəbmehdibəyli, Ərəbbəsrə, Ərəbqardaşbəyli,

Ərəbqubalı, Ərəbsarvan, Ərəbocaqçı, Ərəbəqədim, Ərəbşalbaş,

Ərəbşahverdi, Ərəbcəbirli), Naxçıvan toponimikasında-Ərəbyengicə,

Qəbələ rayonunun Vəndam kəndinin məhəllələrindən birinin “Ərəbli”

istilahı ilə adlanmasında təsadüf olunur. XIX əsrin əvvəllərində çar

Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməsindən sonra Şimali Azərbaycan

ərazisinə kütləvi şəkildə ermənilərin, rusların və b. xalqların

köçürülməsi nəticəsində çoxlu miqdarda qarışıq tərkibli kəndlər

meydana gəlmişdir.

Azərbaycan ərazisində qarışıq tərkibli kəndlərin meydana

gəlməsində  əsrlər boyu Azərbaycana basqın etmiş yadelli işğalçıların,

yerli hökmdarların və xanların təqibi üzündən əhalinin ölkənin

içərilərinə, xüsusilə dağlara çəkilməsi də müəyyən rol oynamışdır.

Beləliklə, dağ kəndlərində qohumluq prinsipləri aran kəndlərinə

nisbətən erkən pozulmuş və qarışıq tərkibli kəndlərin meydana

gəlməsinə şərait yaranmışdır.

---