Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XCVIII tablo.
- C tablo.
- CII tablo.
- CIV tablo.
457
458
459
460
461
462
463
464
Albaniya tarixi uzun illərdir ki, həm arxeoloji, həm də mənbəĢünaslıq baxımından intensiv surətdə öyrənilməkdədir. Bununla belə Qafqaz Albaniyasının tərkibinə daxil olan ayrı-ayrı inzibati-siyasi vahidlərin tarixi hələ də lazımınca öyrənilməyib. Bu cəhətdən uzun müddət Albaniyanın iqtisadi, siyasi, hərbi, dini və mədəni həyatında çox mühüm yeri olan Girdiman vilayəti tarixinin öyrənilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Yazılı mənbələrdən məlum olduğu kimi Girdiman knyazları və yepiskopları hələ ArĢaqidlər dövründə ölkədə böyük nüfuz sahibi olublar. Mehranilərin hakimiyyəti dövründə isə Girdiman knyazları bütövlükdə Albaniyada siyasi hakimiyyəti də ələ alıblar. Girdiman yepiskoplarından bir neçəsi Alban katalikosu kürsüsünə yüksəlib. Bütün bunlar barəsində yazılı mənbələrdə ötəri məlumat verilir. Dissertasiyanın giriĢ hissəsində qeyd olunduğu kimi indiyədək araĢdırıcılar həmin məlumatları sadəcə olaraq yada salmaqla kifayətləniblər. Halbuki ötən əsrin ortalarından etibarən tədqiq olunan çoxsaylı arxeoloji abidələr, Girdiman hökmdarları tərəfindən təqribən V-VIII əsrlərdə tikilən əzəmətli məbəd, qala və istehkamlar, əsrlər boyu Girdiman tarixini özündə yaĢadan toponimlər, orada məskunlaĢan etnosların dili və mədəniyyəti - bütün bunların yazılı mənbələrin məlumatları ilə əlaqələndirilərək kompleks Ģəkildə öyrənilməsi zəruriyyəti təqdim olunan dissertasiya iĢinin aktuallığına dəlalət edir. Odur ki, Q.C.Cəbiyevin «Girdiman tarixi» adlı monoqrafiyası qeyd olunan problemlərin öyrənilməsi baxımdan albanĢünaslığa yeni töhfə kimi dəyərləndirilə bilər.
Əsərdə antik, ilk orta əsr və orta əsr müəlliflərinin, slavyan-rus və rus-sovet tarixçilərinin əsərlərində Girdiman tarixi ilə bu və ya digər dərəcədə əlaqəli olan məqamlara toxunularaq onlara münasibət bildirilib. Məlum olduğu kimi, uzun illər ərzində erməni və gürcü tarixçilərinin, habelə SSRĠ-nin bilavasitə qafqazĢünaslığın araĢdırılması ilə məĢğul olan elmi mərkəzlərində söz sahibi olan ermənipərəst müəlliflərin tədqiqatlarında Albaniya tarixinin və onun tərkib hissəsi olan Girdiman tarixinin bir sıra prinsipial məqamlarının saxtalaĢdırılması xətti yeridilmiĢdir. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan albanĢünasları da bir sıra hallarda mərkəzin müəyyən etdiyi bu istiqamətdən kənara çıxa bilməmiĢlər. Hansı ki, müəllif tərəfindən bütün bunlar ətraflı Ģəkildə təhlil olunaraq onlara münasibət bildirilib. Albaniyadakı inzibati-siyasi vahidlərin, o cümlədən də Girdiman vilayətinin lokalizəsi müasir albanĢünaslıqda prinsipial əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Əsərin II fəslində məhz bu problemdən bəhs olunur. Müəllif əvvəlcə Z.M.Bünyadov, M.X.ġərifli, F.C.Məmmədova, Q.Ə.Qeybullayev, S.T.Yeremyan və qeyrilərinin Girdimanın lokalizəsi ilə bağlı versiyalarını təhlil edərək onların 465
lehinə və əleyhinə olan arqumentləri ortaya qoyur. Bununla da o, Girdiman ərazilərinin Albaniyanın qərbində, yaxud da Ģimal-qərbində lokalizəsinə, habelə erkən orta əsrlərdə Albaniya ərazisində eyni vaxtda iki Girdiman olduğuna dair versiyaların heç bir ciddi elmi dəlilə əsaslanmadığını bildirilir. Daha sonra isə müəllif Girdimanın ġirvan ərazisində olduğunu təsdiqləyən versiyaya dair arqumentlərini ortaya qoyur. Bu arqumentlər aĢağıdakılardır: 1.
Cənubi Qafqazda Girdiman adı ilə tanınan yeganə çayın məhz ġirvan ərazisində olması; 2.
CavanĢir tərəfindən tikdirilən məbədi, məhz ġirvan ərazisində lokalizə etməyə əsas verən məlumatların olması; 3.
Vardanın və CavanĢirin adını daĢıyan yaĢayıĢ yerləri, qala və istehkamların, məhz ġirvan ərazisində mövcudluğu; 4.
əhalinin bu günədək kompakt Ģəkildə məskunlaĢdığı yaĢayıĢ məntəqələrinin daha çox, məhz ġirvan ərazisində olması və s. Müsbət haldır ki, müəllif Girdimanın lokalizəsinə dair mülahizəsini əsaslandırarkən daha çox, məhz Alban tarixçisi M.Kalankatuklunun qeydlərinə istinad edir. Hansı ki, həmin əsərdəki Girdiman ərazilərinin lokalizəsi ilə bağlı bir sıra prinsipial əhəmiyyət kəsb edən məqamlar indiyədək albanĢünas alimlərin diqqətindən kənarda qalıb. Hansı ki, əsərdə bütün bunlar barəsində kifayət qədər ətraflı söhbət açılır. Bununla da müəllif Girdiman vilayətinin məhz ġirvan ərazisində olduğuna dair öz versiyasını tam mənada əsaslandıra bilib. Girdiman vilayətinin təbii-coğrafi Ģəraiti və orada əhalinin məskunlaĢma dinamikası barədə söhbət açan müəllif ərazinin əlveriĢli iqlim Ģəraitinə, flora və faunasına, əkin yerləri, örüĢ sahələri və su ehtiyatlarının zənginliyinə, müxtəlif istiqamətdə olan karvan yollarının bilavasitə oradan keçməsinə və nəhayət, arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aĢkar edilən çox zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarına istinadən bu ərazilərin minilliklər boyu intensiv məskunlaĢma rayonu olduğunu bildirir. Q.C.Cəbiyevin qənaətinə görə erkən orta əsrlər dövründə bir sıra daxili və xüsusən də xarici amillərin təsiri altında Girdiman vilayətinin əhalisi Alazan-Həftəran vadisi ilə Qaraməryəm tirəsi arasındakı ənənəvi yaĢayıĢ yerlərini tərk edərək Böyük Qafqazın cənub yamacındakı dağlara və dağətəyi ərazilərə çəkilir. Beləliklə də, V əsrin sonu - VI əsrdən baĢlayaraq həmin ərazidə çoxsaylı müdafiə tikililəri və yaĢayıĢ yerləri meydana gəlir. Hesab edirəm ki, müəllifin bu mülahizələri Albaniyanın erkən orta əsr dövrünə aid tarixi coğrafiyasını iĢləmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Girdimanın erkən orta əsr abidələri aĢağıdakı kimi qruplaĢdırılıb: 1. ġəhərlər və Ģəhər tipli iri yaĢayıĢ məntəqələri (Qəbələ, Mehrəvan, Qalagah, Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|