Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
oçerkləri» kimi fundamental nəĢrlərə də daxil etdirib. Elmi ictimaiyyətə bəlli olduğu kimi, S.T.Yeremyanın müəllifliyi ilə həmin kitablara daxil edilən bölmələrdə Albaniya tarixi çox ciddi surətdə saxtalaĢdırılmıĢ, Girdiman vilayətinin isə Ermənistan çarının təyin etdiyi satrap - nahararlar tərəfindən idarə olunduğu bildirilmiĢdir. S.T.Yeremyanın ardınca Leninqrad alimi K.V.Trever də Girdiman qalası və Girdiman vilayətinin Qazax rayonu ərazisində lokalizə edilməsi ehtimalına üstünlük vermiĢdir [628, 234]. Təəccüb doğuran odur ki, bu fikir Azərbaycan albanĢünaslarının tədqiqatlarında özünə yer almamıĢ Moskvanın təsiri ilə 1958-ci ildə nəĢr olunan «Azərbaycan tarixi»nə də daxil edilib. O vaxtdan etibarən heç bir konkret elmi dəlilə söykənməyən həmin fikir Azərbaycan tarixĢünaslığında getdikcə daha artıq möhkəmlənib. Z.M.Bünyadov, M.X.ġərifli, Ġ.H.Əliyev, Q.Ə.Qeybullayev, F.C.Məmmədova və digər adlı-sanlı albanĢünas alimlər də mexaniki olaraq Girdiman qalası və Girdiman vilayətinin Albaniyanın qərbində, Ġberiya və Ermənistanla sərhəd ərazilərdə olduğuna dair ehtimalı bu və ya digər formada əsaslandırmağa cəhd etmiĢlər. Girdiman vilayətini Albaniyanın Ġberiya və Ermənistanla həmsərhəd olduğu ərazidə lokalizə edən müəlliflərin demək olar ki, əksəriyyəti ilkin mənbələrə istinad etdiyini bildirir. Gəlin, görək ilkin mənbələr özləri bu barədə nə deyir? Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi Girdiman vilayətinin adı ilk dəfə IV əsrin sonu - V əsrə aid mənbələrdə çəkilir. Koryunun, Favstos Buzandın, daha sonra isə Moisey Xorenli, keĢiĢ Sebeos və YeqiĢenin əsərlərində Girdiman haqqında ilkin məlumatlara rast gəlirik [53, 81-82]. VII əsrdə yaĢamıĢ Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərində isə Girdiman tarixindən nisbətən daha ətraflı və müfəssəl bəhs olunmuĢdur [52, 282-288]. Lakin həmin mənbələrin heç birində Girdiman vilayətinin konkret olaraq Albaniyanın hansı hissəsində olduğu göstərilməmiĢdir. Ona görə də yalnız tarixi mənbələrə istinad etməklə Girdiman vilayətinin Albaniyanın qərbində, yaxud da Ģimal- qərbində lokalizəsinə dair qəti ilkir söyləmək düzgün olmazdı. Bir daha təkrar edirik ki, tarixi mənbələrdə bunu birmənalı Ģəkildə təsdiq edə biləcək heç bir konkret məlumat yoxdur. Halbuki, Girdiman vilayətinin ġirvan ərazisində olduğuna dair məlumatlar yetərincədir. Xronoloji cəhətdən daha erkən mənbə kimi V əsr müəllifi Koryunun qeydləri bu cəhətdən xüsusilə əhəmiyyətlidir. Onun yazdığına görə, maarifçilik fəaliyyətilə məĢğul olmaq məqsədilə Albaniyaya gələn Mesrop MaĢtos bu ölkənin knyazı və yepiskopu ilə görüĢür, alban əlifbasının yaradılması ilə bağlı onların təĢkilati-hüquqi və siyasi dəstəyini alır. Balasakan vilayətində bu iĢləri gördükdən sonra o alban çarı, yepiskopları və digər kilsə adamları ilə xudahafizləĢərək Ġberiya ölkəsinə yola düĢür. Koryun yazır: «O, Girdiman vadisinə gəlib çatır. Girdiman iĢxanı Xurs onu qarĢılayır, qonaqpərvərlik göstərir... Bolluca meyvə və Ģirələrdən doyunca qəbul edərək rahatlanan MaĢtos yenidən Ġberiyaya yolunu davam etdirir» [473, 108].
51
Koryunun bu qeydlərindən göründüyü kimi, Girdiman vilayəti əgər Azərbaycanın qərbində, yəni ġəmkir, Tovuz və ya Qazax rayonları ərazisində olsaydı, onda MaĢtos indiki Ermənistan ərazisindən Balasakana gələrkən məhz oradan keçməli idi. Halbuki, o, Balasakandan Ġberiyaya gedərkən Girdimanda olub. Bu isə o deməkdir ki, Girdiman indiki Ermənistan ərazisindən Balasakana gedən yolun üstündə deyil, məhz Balasakandan Ġberiyaya gedən yolun üstündədir. Buradan o da aydın olur ki, Girdiman və Balasakan həm də qonĢu vilayətlər olub. Bu isə əlbəttə, Girdiman ġirvan ərazisində olduğu halda mümkün idi. Fikrimizcə, bir sıra tarixi mənbələrdə Girdiman, Sakasena, Balasakan və Çola vilayətlərinin adlarının yanaĢı çəkilməsi faktı da onların qonĢu ərazilərdə yerləĢdiyinə və həmsərhəd olduğuna dəlalət edir. Girdiman vilayətinin Albaniyanın qərbində, indiki ġəmkir, Tovuz və ya Qazax rayonları ərazisində olduğunu ehtimal edənlərin xeyli qismi ilk mənbə olaraq M.Kalankatuklunun əsərinə istinad edib. Baxmayaraq ki, onun qeydlərində bu barədə konkret olaraq heç bir məlumat yoxdur. Əksinə, alban tarixçisinin qeydlərində Girdiman vilayətinin məhz ġirvan ərazisində olduğuna dəlalət edən kifayət qədər məlumatlar tapmaq mümkündür. Məlum olduğu kimi, M.Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərində Girdiman vilayəti ilə yanaĢı, Girdiman Ģəhəri, Girdiman knyazlığı, Girdimandakı müqəddəs Allah evi və nəhayət, Girdiman yepiskopluğu barədə məlumatlara da rast gəlirik. Hansı ki, həmin məlumatların xeyli qismi Girdiman ərazilərinin lokalizəsi baxımından olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, M.Kalankatuklunun yazdığına görə, Sasani hökmdarı II Xosrovun intiqamından qurtulmaq məqsədilə Mehranilər nəslindən olan Mehran 30 minlik ailə ilə qaçaraq Albaniya ərazisindən keçməklə xəzərlərlə birləĢmək niyyətinə düĢür. ġ.V.Smbatyan hər ailənin 6-7 nəfərdən ibarət olduğunu əsas götürərək Mehranla birlikdə Girdimana bir dəfəyə ən azı 150000 nəfər iranlı köçdüyünü güman edir [528, 203]. Sasani hökmdarı Mehranın bu cəhdinin qarĢısını almaq məqsədilə ona aĢağıdakı məzmunda məktub göndərir: «QardaĢım, əgər mənimlə bir yerdə yaĢamağı xoĢlamırsansa, bu məktub sənə çatanda nə qədər yol getmisənsə, Albaniyada yaĢamaq üçün özünə bir o qədər torpaq götür» [120, 101]. M.Kalankatuklunun yazdığına görə, bu məktub Mehrana «dərə-təpəli Girdiman vilayətində çatmıĢdır» və o da «bu yerlərin mülayim təbiətinə nəzər salaraq böyük məmnuniyyətlə orada Ģəhər salıb onu Mehrəvan adlandırdı» [120, 101]. Fikrimizcə, alban tarixçisinin bu qeydləri Girdimanın məhz ġirvan ərazisində lokalizəsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təkcə ona görə ki, Mehran xəzərlərlə birləĢmək məqsədilə Ģimala doğru irəliləyərkən istər- istəməz məhz ġirvan ərazisindən keçməli idi. Çünki, bu, Ġrandan Dərbəndə ən yaxın yol idi. Görünür, Mehran və onun tərəfdarları xəzərlərin imperiya ərazilərinə basqın və yürüĢlərinin, əsasən məhz bu marĢrut üzrə həyata keçirildiyindən də xəbərsiz deyildilər. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, M.Kalankatuklunun
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|