Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ARSAX
- PAYTAKARAN
- GĠRDĠMAN
42
ġəki Albaniyada xristianlığın erkən yayıldığı ərazilərdəndir. Təsadüfi deyildir ki, Qafqazda ən qədim xristian kilsələrindən hesab edilən KiĢ məbədi də məhz ġəki ərazisindədir [24, 18; 157, 95; 463]. Vilayətin siyasi-inzibati mərkəzi olan ġəki Ģəhəri VI-VIII əsrlərdə, həm də kilsə-inzibati vahidliyi hesab edilən yepiskopluğa çevrilib. 682-688-ci illərdə isə ġəki yepiskopu Ter-Yeliazar Albaniyanın katalikosu olub.
Sağsahil Albaniyasındakı inzibati-siyasi vahidlər əsasən əyalətlərdən ibarət idi. Erkən orta əsrlərdə orada dörd əyalət olduğu bildirilir: Sünik, Arsax, Paytakaran və Uti. Onlar da ayrı-ayrı vilayətlərə bölünürdülər. Bəzi mənbələrdə Sisakan və ya Sisəcan kimi adı çəkilən Sünik əyalətinin Albaniyanın lap cənubunda, Araz çayının sol sahilində, Göyçə gölü ətrafı ərazilərdə olduğu bildirilir [157, 95; 510, 263]. O, Ģimalda Arsax əyaləti, cənubi-qərbdə isə Ermənistanla həmsərhəd idi. F.C.Məmmədovanın fikrincə, «Sünik» adı ĠranmənĢəli «Sisakan»dan daha qədimdir. Onun yazdığına görə, Sisakan adına ilk dəfə Zaxari Ritorun qeydlərində rast gəlinir. Qədim erməni mənbələrində də Sisakan adına Sünikdən daha sonra təsadüf olunur. N.Adonts «Sünik» adının etnik məzmun daĢıdığını ehtimal edir. Fikrimizcə, «Sünik» toponiminin zəmanəmizədək gəlib çatmıĢ forması «Sisian»dır. Məlum olduğu kimi Sünik və Sisian əraziləri coğrafi baxımdan da demək olar ki, eyni ərazilərdir. Qədim mənbələrdə Sünik əyalətinin 12 vilayətdən ibarət olduğu bildirilir. Bəzi müəlliflərə görə, Sünikin siyasi Ģəraitdən asılı olaraq Ermənistana tabe olduğu vaxtlar da olub. Lakin Sünikin, ümumiyyətlə Albaniya ərazisi olduğu hətta, bir çox erməni tarixçiləri tərəfindən də təsdiq olunur. Məsələn, Sebeosun yazdığına görə, 571-ci ildə Sünik hakimi üsyan edərək ermənilərdən ayrılıb. O, Ġran Ģahı Xosrovdan xahiĢ edib ki, Sünik arxivlərini Dvindən Paytakarana köçürsün və onların üstündən erməni adı götürülsün. Və bu xahiĢ yerinə yetirilib [24, 18].
AlbanĢünas alimlərin fikrincə, bu əyalətin əraziləri Dağlıq Qarabağın və Mil düzünün bir hissəsini əhatə edirdi [24, 18]. Ġrili-xırdalı 12 vilayətdən ibarət olan Arsax əhalisini əsasən qarqarlar, utilər, hunlar, xəzərlər və barsillər təĢkil edirdi [157, 94]. Sağsahil Albaniyasının əyalətlərindən olan Arsax I-VI əsrlərdə alban ArĢakiləri, VI-VIII əsrlərdə isə Mehranilər tərəfindən idarə olunmuĢdur [24, 17; 157, 87]. Erməni tarixçiləri və siyasətçilərinin cəhdlərinə və uydurmalarına baxmayaraq Arsax bütün dövrlərdə Albaniyanın ayrılmaz hissəsi olub.
43
Yunan-Roma mənbələrində «Kaspiana» və «Paytakaran», fars-ərəb mənbələrində «Balasakan» və ya «Balasacan» kimi xatırlanan bu əyalətin Albaniyanın cənub-Ģərqində - Kür çayından cənubda olmaqla Mil və Muğan düzlərindən Ģərqdə, Xəzər sahillərinədək olan əraziləri əhatə etdiyi bildirilir [157, 87-89]. ġirvanın Xəzərsahili əraziləri və AbĢeron yarımadasının da Paytakaran əyalətinə aid olduğu ehtimal edilir. Tarixi mənbələrdə Paytakaran əyalətinin də 12 vilayətdən ibarət olduğu bildirilir. S.T.Yeremyanın fikrincə, Paytakaran əyalətində baĢlıca olaraq Ġran mənĢəli qəbilələr və türklər məskən salmıĢdı [24, 17]. Orada həmçinin, albanların, kaspilərin, balasiçilərin, balasların, hunların, xəzərlərin, akasirlərin və sair xalqların da yaĢadığı bildirilir [43, 213-219, 226-229; 157, 90]. VII-IX əsrlərdə Paytakaran Ģərqdə kilsəyə və ərəb feodallarına qarĢı geniĢ vüsət alan Pavlikan hərəkatının mərkəzinə çevrilib [24, 17-18; 157, 90].
ġərqdə Paytakaran, cənubda Arsax, Ģimalda Kür çayı, qərbdə isə Ġberiya ilə sərhədədək olan əraziləri əhatə edən Uti əyaləti Albaniyanın ən iri siyasi-inzibati vahidlərindən biri hesab olunurdu [157, 91]. V əsrdən Albaniyanın paytaxtı, 551-ci ildən isə alban katalikosunun iqamətgahına çevrilən Bərdə Ģəhəri də Uti əyalətində idi. 630-cu ildən etibarən Albaniyanın böyük knyazları olan Mehranilər də Bərdəni özlərinə paytaxt elan ediblər [20, 113; 24, 18]. Tarixi mənbələrdə Uti əyalətinin daha çox iki əsas vilayətindən bəhs olunur. Bunlar «Sakasena» (yunan mənbələrində) - «ġakaĢena» (erməni mənbələrində) və «Girdiman» (irandilli mənbələrində) - «Qardman», «Qırtman», «Qaramanadzor» (erməni mənbələrində) -«Qardabani» (gürcü mənbələrində) kimi adı çəkilən vilayətlərindən ibarətdir.
Girdiman Qafqaz Albaniyası ərazisinin tarixən formalaĢan, antik və erkən orta əsrlərdə ölkənin hərbi-iqtisadi və dini-siyasi həyatında çox mühüm rol oynamıĢ olan inzibati-siyasi vahidlərindən biri olub [52, 282-289; 53, 80-88]. Elə buna görə də Albaniya tarixi ilə bağlı yazılı mənbələrdə Girdiman vilayəti, Girdiman knyazlığı, Girdiman qalası, Girdiman məbədi və nəhayət, Girdiman Ģəhəri barədə məlumatlara kifayət qədər tez-tez rast gəlinir [53, 80-88; 120, 17, 33, 101, 126, 128, 134-135; 43; 157; 631, 38, 162]. Azərbaycan tarixĢünaslığında erkən orta əsrlərdə Albaniyanın inzibati-siyasi vahidləri barədə olan baĢlıca elmi nöqteyi-nəzər yuxarıda sadalananlardan ibarətdir. Bu Ģərhi uzatmadan, onun detallarına varmadan belə, ayrı-ayrı inzibati- siyasi vahidlərin lokalizəsi və onların sərhədləri ilə bağlı elmi baxıĢlarda həqiqətən Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|