Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
40
S.V.YuĢkov lpinlərin Samur çayının mərkəzi və yuxarı axarında [668, 138-139], S.T.Yeremyan [422, 148-149] və K.H.Əliyev [272, 16] isə Alazan çayının vadisində qərar tutduqlarını yazırlar. F.C. Məmmədova isə hesab edir ki, lpinlər Samur çayının mərkəzi hissəsindən Alazan çayı vadisinədək uzanan bir ərazidə məskunlaĢıblar [157, 83; 510, 251]. Xatırladaq ki, Lpinanın lokalizəsi ilə bağlı F.C.Məmmədovanın fikirləri bir qədər ziddiyyətlidir. Məsələn, o qeydlərinin bir yerində Lpinanın Çolanın qərbində [24, 16], baĢqa bir yerdə isə Ģimal-qərbində [157, 83; 510, 251] olduğunu yazır. Bəzi müəlliflərə görə, 450-451 və 551-630-cu illərdə qismən müstəqil olan Lpina da Çola ilə bərabər Albaniyanın periferiya vilayəti hesab olunurdu [157, 83]. Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, hələlik Azərbaycan tarixĢünaslığında Lpina vilayətinin lokalizəsi ilə bağlı yekdil fikir yoxdur. Yəni, bu vilayətin eyni vaxtda «Çolanın Ģimal-qərbində», «Çola ilə ġəki arasında», «Samur çayının mərkəzi və yuxarı axarında», «Alazan çayının vadisində» və yaxud da «Samur çayının mərkəzi hissəsindən Alazan çayı vadisinədək uzanan ərazilərdə» olduğuna dair mülahizələr buna sübutdur.
Ġlk mənbələrin demək olar ki, hamısında Kambisenanın Albaniyanın Ģimal- qərbində, Ġberiya ilə sərhəddə yerləĢdiyi bildirilir. O, Ģimal-qərbdə Alazan və Ġori çaylarının orta axarınadək, cənubda Kür çayınadək, Ģərqdə isə Alazan, Ġori və Kür çaylarının qovuĢduğu yerədək olan əraziləri əhatə edirdi [157, 85]. Əhalisinin əsasən albanlar, lpinlər, skiflər, saklar və savirlərdən ibarət olduğu bildirilir [157, 84]. Ərazidə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı əldə edilən zəngin maddi- mədəniyyət qalıqları orada yaĢayan insanların antik və ilk orta əsrlərdə yüksək dərəcədə inkiĢaf etmiĢ mədəniyyət və təsərrüfata malik olduğundan xəbər verir [227; 229, 433].
Solsahil Albaniyasında olduğu bildirilən vilayətlərdən biri də Əcəri vilayətidir. Bəzi mənbələrdə Eceri və ya Heceri kimi adı çəkilir. Tədqiqatçıların fikrincə, indiki Ucar rayonunun adı Əcəri adının dəyiĢilmiĢ formasıdır [24, 116; 157, 85]. Çox güman ki, orta əsrlərdə geniĢ yayılan və müasir dövrə qədər yaĢayan «ƏrəĢ mahalı» məfhumu bu zəmində yaranmıĢdır [173, 73-75]. Düzən ġirvanın Qarasu və Girdiman çayları arasındakı geniĢ ərazilərini əhatə edən bu vilayətin Ģimalda Qəbələ, cənubda isə Kür çayı ilə həmsərhəd olduğu bildirilir. Erməni mənbələrində «DəĢt-i Bazkan» adlandırılan Əcəri M.Kalankatuklu tərəfindən də xatırlanır. Onun yazdığına görə, bu vilayət qarıĢıq nikahların mövcud olması ilə tanınır [120, 144; 157, 85].
41
Əcəridən Ģimaldakı ərazilər Qəbələ vilayətinə aid idi. Xalq arasında bu ərazi daha çox qədim Qəbələ mahalı adı ilə tanınır. Onun sərhədləri Ģərqdə Göyçay, qərbdə DaĢağıl çayı, Ģimalda isə BaĢ Qafqaz silsiləsinədək davam edirdi. F.C.Məmmədovanın yazdığına görə, «Qəbələ Lpinadan cənubda, Əcəri vilayətindən Ģimalda, ġəki və Çola vilayətləri arasındakı ərazini əhatə edirdi» [157, 85]. Göründüyü kimi, F.C.Məmmədovanın bu fikrində də müəyyən qədər anlaĢılmazlıq var. Yəni, o, eyni zamanda həm Lpinanı, həm də Qəbələni ġəki ilə Çola arasındakı ərazidə lokalizə edir. Vilayətin mərkəzi olan Qəbələ Ģəhəri antik və ilk orta əsrlər dövründə həm də Albaniyanın paytaxt Ģəhəri olub. Qəbələnin bir müddət hətta Xəzər xaqanlığının tərkibində olduğu da ehtimal edilir [628, 254]. Bəzi müəlliflər isə hətta Qəbələnin Xəzər xaqanlığının paytaxtı olduğunu bildirirlər [422, 130; 476, 298; 628, 254]. Alban ArĢakilərindən sonrakı dövrdə Qəbələ Sasani mərzbanlarının qərargahına - «Bostan-i mərzban»a çevrilib [628, 253-254]. Qəbələ vilayəti təkcə siyasi-inzibati vahid deyil, həm də kilsə-inzibati vahid (yepiskopluq) idi [157, 85].
Bu vilayətin ərazilərinin lokalizəsi ilə bağlı tarixi ədəbiyyatda kifayət qədər ciddi fikir ayrılıqları bu gün də qalmaqdadır. Z.M.Bünyadovun qənaətinə görə, ġəki vilayəti Kür çayının sağ, Araz çayının isə sol sahilində - Zəngəzur ərazisində yerləĢir [344, 869-871; 355, 117-119]. Lakin əksər müəlliflər tərəfindən ġəki vilayəti Albaniyanın Ģimali-qərbində, Qafqaz sıra dağlarının ətəyində, Qəbələdən Ģimal-qərbdə lokalizə edilir [157, 86; 476, 373; 523, 116]. F.C.Məmmədovaya görə, o, qərbdə və cənub-qərbdə Kambisena, Ģimal-qərbdə Lpina, cənub-Ģərqdə Qəbələ ilə həmsərhəd idi [157, 86; 628, 49]. Vilayətin təbii sərhədlərinin Ģərqdə DaĢağıl çayı, qərbdə Kürmük çayı, Ģimalda Böyük Qafqazın Cənub yamacı, cənubda isə Acınohur öndağlığı və ya Kür çayı ilə əhatə olunduğu güman edilir. Fikrimizcə, ġəkinin lokalizəsindən bəhs edən müəlliflər Zəngəzur ərazisindəki ġəki kəndi ilə Kürün sol sahilindəki ġəki vilayəti və onun mərkəzi olan ġəki Ģəhərini sadəcə olaraq qarıĢdırırlar. ġəki vilayətində albanlar və utilərlə yanaĢı, skif və ya sak tayfalarının nəsillərinin, habelə zekenlərin və xenukların da yaĢadığı ehtimal olunur [24, 17]. AraĢdırıcılar vaxtı ilə ġəki vilayəti ərazilərinin də CavanĢirin, o öləndən sonra isə varisi Varaz Tridatın mülkləri sırasına daxil olduğunu bildirirlər [24, 322]. Bəzi tədqiqatçılar isə hətta ġəki hakimi Səhl Sumbatın Mehranilər sülaləsindən olan Cəsur Vardanın kürəkəni Zərmihrin nəslindən olduğunu bildirirlər [24, 323].
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|