Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II versiya.
44
çox ciddi ziddiyyət və uyğunsuzluqlar olduğu göz qabağındadır. Fikrimizcə, Azərbaycanın erkən orta əsrlər dövrünün tarixi coğrafiyasının yazılmasında diqqəti cəlb edən ən ciddi qüsur və çatıĢmazlıq ilkin mənbə məlumatlarının müasir təbii- coğrafi reallıqlarla, tarixi-arxeoloji abidələrlə, qədim mənĢəli toponimlərlə, müxtəlif etnik-milli vahidlərin məskunlaĢma arealları və nəhayət, zəngin folklor irsi ilə kifayət qədər əlaqəli Ģəkildə araĢdırılmamasıdır. Bu da ki, əlbəttə, sadalanan istiqamətlərdə elmi araĢdırmaların koordinasiya edilməməsi ilə izah olunmalıdır. Fikrimizcə, ayrı-ayrı inzibati-siyasi vahidlərin tarixi coğrafiyasını yazarkən bu amillər mütləq nəzərə alınmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, əsrlər, minilliklər dəyiĢsə də, təbii-coğrafi oriyentr və sərhədlər əsasən dəyiĢilməz qalıb. Yəni, ən azı son iki min il ərzində Azərbaycan ərazisində nə dağların yerinin, nə də çayların istiqamətinin dəyiĢdiyini, haradasa aranın yaylağa, yaylağın isə arana çevrildiyini iddia edən tapılmaz. Əksinə, hamı təsdiq edər ki, elə o vaxtdan Xəzər dənizi də, Qafqaz sıra dağları da, Kür və Araz çayları da, lap elə BaĢ Qafqazın Cənub yamacından Kürə doğru istiqamətlənən geniĢ çay Ģəbəkəsi də öz əvvəlki yerini əsaslı Ģəkildə dəyiĢməyib. Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında aparıcı rola malik olan Dərbənd, Qəbələ, Gəncə, Bərdə, Beyləqan, Naxçıvan, ġamaxı, ġabran, Bakı kimi Ģəhərlər də elə əvvəldən harada olubsa, indi də həmin yerdədir. Bütün bunlar təbii-tarixi reallıqlardır. Və əgər qədim yunan-Roma müəlliflərindən, erməni tarixçilərindən, ərəb coğrafiyaĢünaslarından, Avropa səyyahlarından hansısa ömründə bircə dəfə Azərbaycanda olmadan kimlərdənsə eĢitdiyi məlumatları təhrif olunmuĢ Ģəkildə qələmə alıbsa, bu o demək deyildir ki, Azərbaycanda əyalət və ya vilayətlərin sərhədləri, yaxud da ayrı-ayrı Ģəhərlər və ya qalalar arasındakı məsafə dəyiĢib və s. Təəssüflər olsun ki, tarixĢünaslığımızda bu nüanslar heç də həmiĢə nəzərə alınmayıb. Nəticədə Azərbaycanın bir sıra qədim və orta əsr Ģəhərlərinin, qalalarının, hətta, böyük bir ərazini əhatə edən inzibati-siyasi vahidlərin lokalizəsində çox ciddi səhvlərə və uyğunsuzluqlara yol verilib. Girdiman problemi hələlik milli tarixĢünaslığımızda yetərincə öyrənilməmiĢ sahə olaraq qalmaqdadır. Ayrı-ayrı tədqiqatçıların bu problemlə bağlı müxtəlif vaxtlarda çap olunmuĢ mülahizə və fikirləri isə ötəri və ziddiyyətlidir. Bu da ondan irəli gəlib ki, Girdiman problemi barəsində yazanların əksəriyyəti orta əsr mənbələrinə, xüsusən də erməni-gürcü tarixçilərinin əsərlərinə istinad etməklə kifayətlənmiĢlər. Halbuki, ərazinin təbii-coğrafi Ģəraiti, toponimikası, əhalinin etnik tərkibi, dili, mədəniyyəti və xüsusilə də maddi-mədəniyyət abidələri ilə bağlı əsrlər boyu dəyiĢilməmiĢ qalan təbii-tarixi reallıqlar yetərincə nəzərə alınmadan Girdiman vilayətinin tarixi-coğrafiyası barədə fikir söyləmək əlbəttə, düzgün olmazdı. Elə akademik Z.M. Bünyadov da Girdiman vilayətinin lokalizəsinə dair məqaləsində bu amili xüsusi olaraq qeyd edib [349, 87]. Amma təəssüflər olsun ki, əvvəllər olduğu kimi, son onilliklərdə də Girdiman probleminin öyrənilməsində bu amillər, o cümlədən Azərbaycan ərazisində aparılmıĢ olan geniĢmiqyaslı arxeoloji tədqiqatların nəticələri nəzərə alınmamıĢdır. Beləliklə, Girdiman problemi 60-70 il 45
əvvəl olduğu kimi, bu gün də milli tarixĢünaslığımızda çox ciddi polemika mövzusu olaraq qalmaqdadır [54, 154-163]. Narahatçılıq doğuran odur ki, bu polemika lap əvvəldən bilavasitə erməni və gürcü alimlərinin səyləri nəticəsində tarixi reallıqlardan uzaq olan qeyri-elmi məcraya yönəldilmiĢdir. Söhbət Girdiman ərazilərinin lokalizəsi ilə bağlı müasir tarixĢünaslıqda mövcud olan fikir ayrılıqlarından gedir. Onları aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:
Qazax rayonlarının sərhədləri daxilində olduğunu bildirirlər. Özü də bu fikir ilk dəfə üzdəniraq qafqazĢünas alim S.T. Yeremyan tərəfindən irəli sürülüb. Ötən əsrin 30-cu illərinin sonlarından baĢlayaraq çap etdirmiĢ olduğu bir sıra məqalə və əsərlərində o, əvvəlcə Girdiman qalasının, onun əsasında isə Girdiman vilayətinin Albaniyanın qərbində - Ġberiya və Ermənistanla sərhəddə olduğunu əsaslandırmağa çalıĢıb [421, 79; 423, 27-30].
Gədəbəy və DaĢkəsən rayonları ərazisində, daha doğrusu, ġəmkirçayın Ģərq qolu olan Girdiman çayı hövzəsində olduğunu ehtimal edirlər. Xatırladaq ki, bu fikir milli tarixĢünaslığımızda ilk dəfə 1958-ci ildə nəĢr olunmuĢ «Azərbaycan tarixi»ndə öz əksini tapmıĢdır. Orada deyilir: «VI əsrin sonu - VII əsrin əvvəllərində Mehranilər sülaləsinin idarə etdiyi Girdiman hökmdarlığının yüksəliĢi nəzərə çarpırdı. Onun torpaqları ilk vaxtlar ġamxorçayın (ġəmkirçay -Q.C.) Ģərq qolu olan Girdiman çayı sahilini əhatə edirdi» [20, 113]. 60-cı illərin ortalarından etibarən bu fikir Girdiman ərazilərinin lokalizəsinə dair əsas ehtimal kimi əvvəlcə Z.M.Bünyadovun [349, 88], onun ardınca isə digər albanĢünasların əsərlərində [165, 55-56] və nəhayət, Albaniya tarixinə dair ümumiləĢdirici əsərlərdə özünə yer alıb [22, 196; 613, 106]. III versiya. Albaniyanın siyasi tarixinin və tarixi coğrafiyasının tədqiqi ilə məĢğul olan F.C. Məmmədova Girdiman vilayəti ərazilərini lokalizə edərək belə yazır: «Girdiman Kürün sağ sahilində yerləĢən siyasi-inzibati vahid kimi Uti əyalətinə daxil idi. Mənbələrdə bu vilayət Qardman (qədim erməni dilində), Girdiman (qədim Ġran dilində) və Qardabani (qədim gürcü dilində) adı ilə tanınırdı. Bu vilayətin lokallaĢdırılması ilə bağlı üç nəzəriyyə (əgər bunlara nəzəriyyə demək mümkünsə - Q.C.) mövcuddur. Bir çoxu onun Ağsu və Girdiman çayları rayonunda (Ġ.Əliyev, F.L.Osmanov), digərləri müasir Qazax rayonu ərazisində (S.T.Yeremyan), üçüncü qrup isə ġəmkirçay hövzəsi ətrafında və Gədəbəy rayonunda (Z.M.Bünyadov) yerləĢdiyini iddia edirlər. Mənə belə gəlir ki, Girdiman vilayəti Albaniyanın Ģimal-qərbində, Kürün sağ sahilində, erməni və gürcü torpaqları ilə sərhəddə yerləĢmiĢdi» [157, 92]. O, daha sonra yazır: «Girdiman Albaniya dövlətinin qərbində xüsusi strateji əhəmiyyət kəsb edirdi» [157, 93]. F.C.Məmmədovanın fikrincə, «Mehranilər torpaqlarının hüdudlarını möhkəmlətdikcə Kürün sol sahilinə doğru (müasir Ġsmayıllı rayonunun ərazisi),
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|