Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

38 

 

II FƏSĠL 

 

ALBANĠYADA ĠNZĠBATĠ-SĠYASĠ VAHĠDLƏR VƏ 

GĠRDĠMAN ƏRAZĠLƏRĠNĠN LOKALĠZƏSĠ 

 

Cənubi  Qafqazın  qədim  dövlətlərindən  biri  olan  Albaniya  antik  və  erkən 

orta  əsr  mənbələrində  göstərildiyi  kimi,  Ģimalda  Sarmatiya  və  ya  Qafqaz  sıra 

dağları,  qərbdə  Ġberiya,  cənubi-Ģərqdə  Atropatena,  cənub-qərbdə  Ermənistan, 

Ģərqdə isə Kaspi dənizi ilə əhatə olunan geniĢ bir ərazini tuturdu [20, 65; 24, 15; 

157,  79-80].  Moisey  Xorenliyə  görə,  Albaniya  Ġberiya,  Ermənistan  və 

Sarmatiyanın tərkibinə daxil olmayan və bütün ġərqi Qafqaz ərazilərini əhatə edən 

böyük bir ölkədir [529]. Ġlk mənbələrin əksəriyyətinin yazdığına görə, Albaniyanın 

içərisindən keçən Kür çayı onu iki hissəyə bölür [617, 475]. Həm sağsahil, həm də 

solsahil Albaniyası da öz növbəsində ayrı-ayrı əyalətlərə və vilayətlərə bölünürdü 

[24, 15-18; 157,80-94]. 

Ölkə, vilayət, əyalət, mahal, Ģəhər, kənd və s. tarixən formalaĢmıĢ inzibati-

ərazi  vahidləridir.  Bu  cür  bölgü  əsrlər  boyu  demək  olar  ki,  Yer  kürəsinin  bütün 

guĢələri üçün xarakterik olub. Yəni, bütövlükdə dünyanın özü ayrı-ayrı ölkələrdən, 

ölkələr ayrı-ayrı vilayət, əyalət və ya mahallardan, onlar isə öz növbəsində Ģəhər, 

kənd, oba və aullardan ibarət olub və bu gün də belədir. Təbiidir ki, belə bir bölgü 

Azərbaycan üçün, o cümlədən Qafqaz Albaniyası üçün də eyni dərəcədə səciyyəvi 

olub [53, 80]. 

Ġnzibati-ərazi  vahidlərindən  hansının  daha  erkən  yarandığını  söyləmək 

çətindir. Bu məsələ ətrafında uzun-uzadı mübahisə etmək olar. Yəni, onlardan hər 

biri əslində tamın hissələridir.  Bu hissələrdən hansı tarixən  daha  erkən  yaranıb?! 

Tam  yox  isə,  hissələr  necə  ola  bilərdi?  Yaxud  da,  hissələr  olmadan  tam  necə 

yarana bilərdi? Mübahisə doğurmayan təkcə odur ki, kənd tipli yaĢayıĢ məskənləri 

Ģəhərlərə  nisbətən,  vilayət,  əyalət  və  mahallar  isə  ölkələrə  nisbətən  daha  erkən 

yaranıb. Maraqlı burasıdır ki, inzibati-ərazi vahidlərinin hamısı eyni dərəcədə həm 

təbii-coğrafi  amillərə, həm  də  insan  amilinə  söykənir.  Və əlbəttə,  bütün hallarda 

təbii-coğrafi amillər insan amili ilə müqayisədə daha erkən mövcud olub. Əslində, 

təbii-coğrafi  amillərin  həyat  üçün  əlveriĢlilik  dərəcəsindən  asılı  olaraq 

məskunlaĢma prosesi gedib. Beləliklə, əvvəlcə ən münasib və məhsuldar ərazilər, 

daha sonra isə, nisbətən əlveriĢli yerlər insanlar tərəfindən tədricən məskunlaĢıbdır. 

Bu  cəhətdən  Azərbaycan  ərazisində  insanların  hələ  2  milyon  il  əvvəl  həyat 

sürməyə  baĢlaması  heç  də  təsadüfi  olmayıb.  Bu,  o  deməkdir  ki,  Azərbaycan 

əraziləri ən qədim zamanlardan baĢlayaraq nəinki Cənubi Qafqazda, hətta Qafqaza 

yaxın olan digər ərazilər içərisində də yaĢayıĢ üçün ən əlveriĢli ərazi olubdur. 

Azərbaycanın  erkən  orta  əsrlər  tarixinin  tədqiqi  ilə  məĢğul  olan  bəzi 

müəlliflər  nədənsə  «əyalət»  və  «vilayət»  terminlərinin  sinonimi  olan  «havar» 

(«qavar»)  və  «nahanq»  («nəhəng»)  terminlərinin  iĢlədilməsinə  üstünlük  verir. 

---

39 

 

Məsələn,  F.C.Məmmədovanın  fikrincə,  «qavar»  əyalət,  «nahanq»  isə  vilayət 

mənasını ifadə edir [510, 248]. Bəzi hallarda bu terminlər də qarıĢıq salınır. Yəni, 

bir  yerdə  «qavar»  əyalət  kimi,  baĢqa  bir  yerdə  isə  vilayət  kimi  təqdim  olunur. 

Fikrimizcə, əsasən erməni mənbələrində iĢlədilən «qavar» və «nahanq» terminləri 

Azərbaycan  Ģəraiti  üçün  xarakterik  olmayan  terminlərdir  və  onların  milli 

tarixĢünaslığımıza gətirilməsi məqsədəuyğun hesab edilə bilməz. 

Ayrı-ayrı  inzibati-siyasi  vahidlər  bir-birindən  daha  çox  təbii  sərhədlərlə 

ayrılırdı.  Əslində,  bəĢəriyyət  mövcud  olduğu  vaxtdan  təbii  sərhədlər  də  mövcud 

olub. Dağların, çayların, dərə və yarğanların əmələ gətirdiyi bu cür sərhədlər min 

illər boyu dəyiĢilməz qalıb. Antik və ilk orta əsrlərdə Albaniya ərazisində mövcud 

olan  vilayət  və  əyalətlər  də  bir-birindən  daha  çox  məhz  təbii  sərhədlərlə 

ayrılırdılar. 

F.C.Məmmədovanın  VII  əsr  «Erməni  coğrafiyası»na  istinadən  yazdığına 

görə,  solsahil  Albaniyası  on  bir  vilayətdən  ibarət  olub.  Alban  mənbələrində  isə 

onlardan  yalnız  dördü  -  Qəbələ,  ġəki,  Kambisena  və  Əcəri  barəsində  məlumat 

verilir [157, 80]. Bunlardan əlavə, əksər vaxtlarda Lpina və Çola (buna bəzən Çoqa 

da  deyirlər)  vilayətləri  də  solsahil  Albaniyasına  daxil  idi.  Albaniyanın  tarixi 

coğrafiyasının  öyrənilməsi  ilə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  məĢğul  olan 

tədqiqatçılardan  Z.M.Bünyadov  [344],  N.M.Vəlixanlı  [238;  363],  V.Z.Piriyev 

[205], M.X.ġərifli [223], Q.Ə.Qeybullayev [133; 134; 137] və F.C.Məmmədovanın 

[157] ayrı-ayrı inzibati-siyasi vahidlərin lokalizəsi ilə bağlı müəyyən mülahizələri 

var. AĢağıda yeri gəldikcə bu barədə məlumat veriləcəkdir. 

 

ÇOLA 

 

Bu  vilayət  Dərbənd  keçidindən  cənuba  doğru  -  BaĢ  Qafqaz  sıra  dağlarının 

Xəzər  dənizinə  doğru  uzanan  hissəsinədək  olan  Xəzərsahili  ərazini  əhatə  edirdi. 

Orada  baĢlıca  olaraq  tabasaranlılar,  albanlar,  çilblər,  silvlər,  leqlər,  maskutlar, 

xəzərlər, hunlar yaĢayırdılar [24, 16]. Albaniyanın özü üçün olduğu kimi, Bizans, 

Sasanilər və Xilafət üçün də Çolaya nəzarətin çox mühüm hərbi-strateji əhəmiyyəti 

var  idi  [157,  80].  Çünki,  köçərilərin  Ģimaldan  olan  hücumları  məhz  bu  ərazidən 

keçirdi.  Elə  bu  səbəbdən  də  imperiyalar  bütün  dövrlərdə  Dərbənd  keçidinin  və 

yaxınlıqdakı  digər  dağ  keçidlərinin  möhkəmləndirilməsinə  xüsusi  önəm  veriblər. 

Qafqazın  ən  böyük  və  ən  əzəmətli  müdafiə  sədləri  məhz  bu  ərazidə  inĢa  edilib. 

Alban, Sasani və Ərəb qarnizonları daimi olaraq həmin keçidlərdə növbə çəkib. 

 

LPĠNA 

 

Çola  ilə  ġəki  arasında  yerləĢdiyi  bildirilir.  Əhalisi  əsasən  albanlardan, 

lpinlərdən  və  leqlərdən  ibarət  idi.  M.Kalankatuklunun  yazdığına  görə,  lpinlər 

Dağıstanın  dağlıq  hissəsində  silvlərlə  -  çilblərlə  qonĢuluqda  yaĢayırdılar  [120]. 

---