Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
30
arxeoloji tədqiqatların nəticələri nəzərə alınmaqla yazılıb. Bu əsərdə təbiidir ki, yeri gəldikcə Girdiman tarixinə də toxunulub. Daha doğrusu, müəllif qədim və orta əsr mənbələrinin Girdiman tarixi ilə bu və ya digər dərəcədə əlaqəsi olan məlumatlarını çox diqqətlə süzgəcdən keçirməklə, onları peĢəkarcasına təhlil etməklə oxucuda mümkün qədər obyektiv və dolğun təsəvvür yaratmağa çalıĢıb. Fikrimizcə, K.V.Treverin Girdiman tarixinə dair mülahizələrini aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar: 1.
rayonu ərazisində lokalizə edir [628, 234]. 2.
O, digər bütün albanĢünaslardan fərqli olaraq M.Kalankatuklunun Mehranilər barəsində qeydlərini «əfsanəvi geneloji arayıĢ» adlandırmaqla əslində onların Ġrandan gəldiyinə Ģübhə edir [628, 235]. Beləliklə də, o, Mehranilərin yerli alban-Girdiman feodalları nəslindən olması ehtimalı üzərində dayanır [628, 235]. 3.
əvvəllərində hakimiyyətə gəliblər [20, 150-158]. K.V.Trever bu tarixlə də razılaĢmayaraq onu ən azı yarım əsr və daha artıq qədimə çəkməyin tərəfdarı kimi çıxıĢ edir [628, 235-236]. 4.
Girdiman hökmdarı CavanĢirin həyatı, onun hərbi və diplomatik fəaliyyətinin demək olar ki, bütün aspektlərinin hərtərəfli və geniĢ iĢıqlandırılması - K.V.Treverin əsərini digər albanĢünasların əsərlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən birisi də məhz budur [628, 289-291, 313-315]. O, alban tarixçisi M.Kalankatuklunun CavanĢirin timsalında «döyüĢlərin qəhrəmanı», «Bizansla, xəzərlərlə və xilafətlə münasibətləri tənzimləməyi bacaran», «mahir diplomat», «dağıntılar içərisində olan ölkəsini quran və
bərpa edən»
[628, 249] görkəmli Ģəxsiyyət obrazı yaratdığını qeyd edərək yazır: «Alban tarixçisi sözsüz ki, CavanĢiri ideallaĢdırıb, lakin, bununla belə, o həmçinin, Zaqafqaziya xalqlarının tarixində ən ağır dövrlərdən biri olan VII əsrin ortalarına aid görkəmli dövlət xadiminin maraqlı və həm də parlaq portretini yarada bilib» [628, 249]. K.V.Treverin fikrincə, CavanĢirin hakimiyyəti dövründə ölkənin nəinki maddi mədəniyyəti, həm də mənəvi mədəniyyəti yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatıb [628, 249]. Məhz CavanĢirin hakimiyyəti illərində və çox güman ki, bilavasitə onun tapĢırığı ilə «Albaniya tarixi» əsəri yazılıb, Girdiman qalasında CavanĢirin Ģəxsi təĢəbbüsü ilə zəmanəsinin ən təmtəraqlı məbədlərindən biri ucaldılıb və s. [120, 130]. Fikrimizcə, K.V.Treverin M.Kalankatuklu tərəfindən CavanĢirin guya ki, «ideallaĢdırıldığı» barədə yazdıqları ən azı velikorus Ģovinizmindən irəli gələn qısqanclıq hissinin ifadəsi kimi baĢa düĢülə bilər. O, sadəcə Rusiya imperiyasının təmsilçisi və velikorus Ģovinizminin nümayəndəsi olaraq qeyri xalqların təmsilçiləri içərisində bu cür parlaq Ģəxsiyyətlərin olduğunu qəbul edə bilmədiyindən belə yazıb. Əslində isə CavanĢir həqiqətən dövrünün böyük Ģəxsiyyəti olub. Onun xidmətlərini ideallaĢdırmağa ehtiyac olmadığı kimi, onu
31
danmaq da qeyri mümkündür. Çünki, onun xidmətləri artıq xalqın yaddaĢına hopub. Bir də ki, CavanĢirin cəsur sərkərdə, görkəmli dövlət xadimi, mahir diplomat və ən nəhayət, vətənini və xalqını ürəkdən sevən böyük bir insan olduğu barədə təkcə M.Kalankatuklu yazıbmı?! Elə isə CavanĢirin Vətən və xalq qarĢısındakı misilsiz xidmətləri ilə bağlı əsrlər boyu xalqın yaddaĢında, çoxsaylı folklor nümunələrində yaĢayan o parlaq əfsanəvi obrazları kim yaradıb?! Girdiman tarixinin araĢdırılması baxımından V.F.Minorskinin 1963-cü ildə çapdan çıxmıĢ «ġirvan və Dərbəndin tarixi (X-XI əsrlər)» əsərinin də əhəmiyyəti qeyd olunmalıdır [523]. Fikrimizcə, bu əsər daha çox məhz ġirvanın, Dərbəndin və Girdiman vilayətinin müĢtərək tarixinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Xüsusən də ərazinin tarixi-etnik mənzərəsi, Ġran elementlərinin orada yayılması, ərəblərin və köçərilərin hücumları, xristian elementləri və onun təsiri barədə V.F.Minorskinin fikir və mülahizələrinin Girdiman tarixinin öyrənilməsi baxımından faydalı olduğu danılmazdır [523, 27-42]. V.F.Minorskinin əsərində Girdiman tarixində xüsusi yeri olan Lahıcın və Layzan (Lahıc) Ģahlığının tarixinə dair bir çox maraqlı məqamlara toxunulub, Niyal və Kürdüvan barədə elmi cəhətdən olduqca qiymətli məlumatlar verilib [523, 43-97]. Türk tarixçisi MünəccimbaĢının məlum əsəri əsasında LayzanĢah- ġirvanĢah-XursanĢah və Dərbənd münasibətləri kifayət qədər ətraflı Ģərh olunub [523, 107-112]. Xatırladaq ki, orta əsr müəlliflərindən əl-Məsudinin [236, 52-53], əl-Bəlazurinin [27, 69], Ġbn Havqəlin [236, 113-114] və bəzi digər müəlliflərin əsərlərində, habelə X əsrə aid anonim mənbə olan «Hüdud əl-aləm»də [651] Lahıc və Layzan Ģahlığının adı çəkilsə də, onun ərazisi və coğrafi koordinatları barədə dəqiq məlumat verilmir. ġirvanĢahların tarixini öyrənən bəzi digər müəlliflər də öz araĢdırmalarında bu məsələyə yetərincə aydınlıq gətirməyiblər. Ġlk dəfə məhz V.F.Minorski 1958-ci ildə «Hüdud əl-aləm» əsərinin ingilis dilinə tərcüməsinə yazmıĢ olduğu qeydlərində orta əsr mənbələrinin məlumatlarını sərf-nəzər edərək, Layzan Ģahlığının Göyçay və Girdiman çayları arasındakı əraziləri əhatə etdiyini bildirib [224, 605]. Beləliklə, V.F.Minorskinin fikrincə, orta əsr mənbələrində «Layzan», «Laizan», «Lahican», «əl-Ġran», «əl-Abxaz» və sair formada adı çəkilən «Layzan» [523, 107] Girdiman çayının yuxarı axarı boyunca uzanan müasir Lahıc vadisinə uyğun gəlir. Hansı ki, əvvəllər Sasanilərin vassal knyazlıqlarından biri olub [523, 107]. Göründüyü kimi, V.F.Minorski tərəfindən Layzan Ģahlığı ərazisinin lokalizəsi daha çox qədim Girdiman ərazilərinə uyğun gəlir. Lakin burada bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək tələb olunur. Birincisi, V.F.Minorski Ģahlığın Ģimal və cənub sərhədlərini göstərməyib. Fikrimizcə, Ģahlığın Ģimal sərhədlərinin BaĢ suayrıcınadək davam etdiyi daha inandırıcı görünür. Cənub sərhədləri isə, çox güman ki, Acınohur-Həftəran yaylasına, bəzi yerlərdə isə Qaraməryəm tirəsinədək davam edirdi. V.F.Minorskinin Layzan Ģahlığının Ģərq sərhədlərini Girdiman çaydan götürməsi barədəki fikrini də dəqiqləĢdirməyə ehtiyac var. Hər Ģeydən öncə Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|