Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GĠRDĠMAN TARĠXĠ RUS-SOVET TARĠXġÜNASLIĞINDA
22
iĢlədilməlidir - Q.C.) Ģahı - onun mülkü Qabh dağının bəzi qolları ilə birləĢir və nahiyələri AbxazĢah adlanır [236, 113]. V.F.Minorskinin fikrincə, müəllif burada «əl-Əzdi» yox, «əl-Yezidi» yazmalıydı [523, 88-89]. X əsr ərəb səyyah - coğrafiyaĢünaslarının son və böyük nümayəndəsi, orijinal əsərlər müəllifi olan əl-Müqəddəsinin «Ġqlimlərin öyrənilməsi üçün ən yaxĢı bölgü» adlı əsərində dünyanın bir sıra ölkələri ilə yanaĢı, Azərbaycanın da vilayət, nahiyə və Ģəhərlərinin ümumi coğrafi təsviri, əhalisi, ticarət, sənətkarlıq və təsərrüfat həyatı, dil, din və məiĢəti barədə zəngin məlumat toplanıb. «Axar suları, bağları və gəzməli yerləri olan ġamaxı, binaları daĢdan tikilmiĢ böyük Ģəhər ġirvan, gözəl (çiçəkli) düzəngahdakı Varsan..., vilayətin bütün Ģəhərləri kimi səfalı yerdə yerləĢən Laican... baĢdan-baĢa bağ olan Muğan və baĢqa Ģəhərlər» [236, 128-129]. Görün, ərəb müəllifi Azərbaycan Ģəhərlərinin necə də poetikcəsinə təsvirini verib. Maraqlıdır ki, müəllif bir çox digər Ģəhərlər kimi Lahıcı da Bərdənin Ģəhərlərindən biri kimi qələmə alıb [236, 129]. Onun verdiyi məlumata görə, Bərdicdən əĢ-ġəmaxiyyəyə 2 mərhələ, sonra ġirvana 3 mərhələ, sonra əl- Abxaza (bəzi müəlliflər onun Lahıc, bəziləri isə Car olduğunu güman edirlər -
mərhələdir [236, 136]. Digər orta əsr müəllifləri kimi əl-Ġdrisinin (1100-1165-ci illər) «Ölkələri gəzməkdən yorulmuĢun əyləncəsi» əsərində də Qabh (Qafqaz) dağının keçidlərində 300-dən çox qəsr olduğu [236, 152] barədə məlumat verilir. Onun qeydlərində həmçinin, Lahıcın adı çəkilir və onun ətraf Ģəhərlərlə məsafəsi göstərilir [236, 150]. Girdiman vilayətinin tarixi ilə bağlı Ġbn əl-Əsirin (1160-1234) və Yaqut əl- Həməvinin əsərlərində də müəyyən məlumatlara rast gəlirik. Onlar irandilli əhalinin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsinə xüsusilə daha geniĢ yer ayırıblar [27, 164-168; 112, 9; 241, 164-168]. Məsələn, Yaqut əl-Həməvi yazır ki, Bab əl- Əbvabdan o yana uzanan dağlarda 70-dən çox xalq yaĢayır, bunlardan hər biri ayrıca öz dilində danıĢır və bu dili qonĢular baĢa düĢmür [27, 167]. Bəllidir ki, Sasani hökmdarları imperiyanın Ģimal sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək baxımından Azərbaycan ərazilərinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Bu, ərəb müəllifinin qeydlərindən də açıq-aydın hiss olunur. Görün, Yaqut əl-Həməvi bu barədə nə yazır: «Bu diyarın əhəmiyyətinə görə Sasani Ģahları ona çox göz qoyur və Ģimal tayfalarının basqınlarından qorxu çəkərək oradakı bütün iĢləri diqqətlə izləyirdilər. Buna görə, bu yeri müdafiə etmək üçün bir sıra ölkələrdən köçürülüb gələn və Ģahların inandıqları adamlar buraya qarovul qoyulmuĢdular» [27, 167]. Yaqut əl-Həməvin qeydlərindən aydın olur ki, köçərilərin hücumlarının qarĢısını almaq üçün ləzgilərlə, Ģirvanlılarla yanaĢı, Lahıc əhalisindən də istifadə olunurdu. Əsərdə deyilir: «Orada qarovul çəkənlərin içərisində tabasaranlı adlanan bir xalq var, onun qonĢuluğunda filan xalqı, sayca çox olan igid lakz xalqı, layzanlar (lahıclar), Ģirvanlılar və baĢqalarıdır. Çoxlu
23
qorxmaz atlı və piyada döyüĢçüləri olan bu xalqların hər birinə qorumaq üçün ayrıca yer verilmiĢdir» [27, 167]. Əlbəttə, bütün bunlar erkən orta əsrlərdə imperiyanın Ģimal sərhədlərini möhkəmlətmək və yerli əhali arasında özünə ictimai dayaq yaratmaq məqsədilə Sasanilərin geniĢ miqyaslı köçürmə siyasətində maraqlı olduğundan xəbər verir.
Azərbaycan ərazisində zaman-zaman çox güclü dövlətlər olmuĢdur. CavanĢirin, Uzun Həsənin, I ġah Ġsmayılın və neçə-neçə qeyrilərinin hakimiyyəti illərində bu dövlətlər zəmanəsinin ən qüdrətli imperiyaları ilə qarĢı-qarĢıya durmaq qüdrətində olduqlarını dəfələrlə hərb və siyasət meydanında sübuta yetirmiĢlər. Lakin Azərbaycan dövlətlərindən heç birisi baĢqa xalqlara və dövlətlərə qarĢı istilaçılıq siyasəti yeritməmiĢdir. Əfsuslar olsun ki, azərbaycanlıların bu münasibəti müqabilində qonĢuların Azərbaycana tam fərqli münasibəti olub. Onların paxıllıq, gözügötürməzlik, ərazi hərisliyi, riyakarlıq, hətta açıq-açığına düĢmənçilik etdiyi hallar az olubmu? Tarix özü bütün bunlara Ģahiddir. Elə götürək XIX əsrin I yarısında baĢ vermiĢ rus-Ġran müharibələrini. Hansı ki, həmin müharibələrdə əsas hədəflərdən birisi məhz Azərbaycan torpaqları idi. Bir çox qüdrətli imperiyaların zaman-zaman can atdığı Azərbaycan ərazisi nəhayət ki, XIX əsrin I yarısında məhz bu iki dövlət tərəfindən bölüĢdürüldü. Beləliklə, 10 fevral 1828-ci il tarixdə imzalanmıĢ Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Azərbaycan iki hissəyə parçalandı. Məhz o vaxtdan baĢlayaraq Cənubi Azərbaycanın tarixi daha çox Ġran tarixĢünaslığının, ġimali Azərbaycanın tarixi isə əvvəlcə rus-slavyan, daha sonra isə sovet tarixĢünaslığının maraq və təsir dairəsinə düĢdü. Rus tarixĢünaslığında Albaniya - qədim Azərbaycan tarixinə dair ilk araĢdırmalara da məhz o zamandan baĢlanıb [365]. Bu baxımdan F.Kruzenin 1835-ci ildə nəĢr olunan məqaləsi problemin öyrənilməsinə giriĢ kimi dəyərləndirilə bilər [477, 423-438]. Bundan bir qədər sonra A.Yanovskinin Qafqaz Albaniyasına dair nisbətən daha əhatəli məqaləsi dərc olunur [672, 97-203]. Bununla da rus tarixĢünaslığında ilk dəfə olaraq Strabonun, Ptolemeyin, Plininin, Moisey Xorenlinin, YeqiĢenin və bəzi digər qədim muəlliflərin Qafqaz Albaniyası tarixinə dair fikirləri ümumiləĢdirilərək onlara münasibət bildirilib. O, Ptolemey tərəfindən adı çəkilən 29 Ģəhərin və 4 çayın müxtəlif yerli toponimlərlə zahiri uyğunluğunu əsas götürərək müəyyən mülahizələr söyləyib. O, həmçinin ilk dəfə olaraq Qəbələ Ģəhərinin nisbətən daha dəqiq koordinatlarını verib. Göründüyü kimi, A.Yanovski bu məqaləsində Girdiman tarixindən bəhs etməsə də, əslində toxunduğu məsələlərin əksəriyyətinin bu problemə birbaĢa aidiyyatı var. 1866-cı ildə qafqazĢünas, tarixçi və etnoqraf Ġ.Ġ.ġopenin «Qafqaz və onun sakinlərinin qədim tarixi barədə yeni qeydlər» adlı əsəri iĢıq üzü görür [663]. Hansı ki, bu əsərin «Aqvaniya, Albaniya və Çola» adlanan IV fəslində Girdiman tarixinə Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|