Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
58
Tədqiqatçıların əksəriyyəti belə hesab edir ki, «su», «çay» mənası verən «Kür» sözü iber-Qafqaz mənĢəli olub yerli alban tayfalarının birinin dilindən götürülüb. Maraqlıdır ki, qırız, buduq və hapıt dillərində «kur» sözü «su», «çay» mənası bildirir [28, 306]. Ġsmayıllı rayonunun Hacıhətəmli və Mollaisaqlı kəndlərinin sakinləri mal-qaranı və qoyun-quzunu suvarmaq məqsədilə Göyçay çayına aparırlar. Maraqlıdır ki, bu zaman onlar mal-qaranı «kürə» aparırıq - deyirlər. Xatırladaq ki, görkəmli tədqiqatçı ġ.M.Sədiyevin tədqiqatlarında da bu barədə məlumatlar öz əksini tapıb [218]. Etnoqraf M.Nəsirlinin 1947-ci ilə aid qeydlərində Qonaqkənd rayonunun Qırız və Alik kəndlərinin sakinlərinin qırız dilində iĢlətdikləri «kür» sözünün «çay» mənası ifadə etdiyi bildirilir [271, 363]. «Kür» toponiminə dair xüsusi məqalə yazan M.C.Xəlilovun fikrincə isə bu toponim «sürətlə axan su» mənası bildirir [643, 89-95]. Bununla belə, «Kür» toponiminin baĢqa yozumu olduğunu da danmaq olmaz. Mümkündür ki, sadəcə olaraq bu çayın tez-tez daĢaraq insanlara əziyyət verdiyinə, o tərəf - bu tərəfə keçməkdə çətinlik doğurduğuna, ətraf əraziləri bataqlıqlara çevirdiyinə görə ona «kür», yəni «pis», «bəd», «dəli», «Ģıltaq» çay adı veriblər [55, 273]. Bu cəhətdən «Kürdüvan» toponimi də maraq doğurur. Xatırladaq ki, orta əsr mənbələrində adı çəkilən bu toponim mütəxəssislər tərəfindən müxtəlif cür izah olunub. Məsələn, V.F.Minorski onu kürdlərlə əlaqələndirərək belə bir nəticəyə gəlib ki, dağlıq ġirvanın cənub sərhədləri Kür çayınadək uzandığından və Kürd Ģəddadiləri ilə həmsərhəd olduğundan bu yerlərə «Kürdiyan», yəni, «Kürün yanı» adı verilib [55, 274]. S.AĢurbəyli isə «Kürdüvan», «KürdmaĢı», «Kürdəxanı» və «Kürdəmir» toponimlərini vaxtilə həmin yerlərdə kürdlərin yaĢaması ilə əlaqələndirib [14, 25-26]. Fikrimizcə, bunların heç biri inandırıcı yozum deyil. Məlumat üçün bildirək ki, hələ eramızın əvvəllərindən baĢlayaraq Kürdüvan ərazisində fasiləsiz həyat olub [550, 22-24]. Bizə belə gəlir ki, bu toponimin «Kürdiyan» və ya «Kürdüvan» formaları sonradan törəmədir. Ġlkin forması isə «Kürdivan» («Kür» + «divan») olmaqla «pis divan», «pis hakimiyyət», «pis məhkəmə» və s. mənanı ifadə edib [55, 274]. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, orta əsrlərdə Kürdüvan ətrafında ġirvan Ģahlarının yay iqamətgahı olub [50, 181- 187]. Ola bilsin ki, həmin ərazi ondan əvvəl də Girdiman hökmdarlarının düĢərgəsi olub. Görünür, onların (yəni, həm ġirvanĢahların, həm də Girdiman hökmdarlarının) divanxanası da orada yerləĢirmiĢ. Tarixdən bəlli olduğu kimi, ərəb Xilafəti dövründə divanxanalar əsasən dövlət gəlirlərinin qeydiyyata alındığı və siyahıların saxlanıldığı yer olub. Əməvilərin və Abbasilərin hakimiyyəti dövründə divanxanalar vergi və maliyyə məsələləri ilə də məĢğul olurdu. Divanxanalar, həmçinin məhkəmə funksiyasını icra edirdi. Bir sözlə, Z.M.Bünyadovun yazdığı kimi, «Xilafətin tərkibində az-çox azad federasiya əmələ gətirən hər bir vilayət, əmirin rəhbərlik etdiyi və vilayətin baĢ Ģəhərində yerləĢən divan tərəfindən idarə olunurdu. Əmirin rəhbərliyi altında xüsusi tapĢırıqları icra edən məmurlar - amil (mülki hakim, vergi toplanıĢına nəzarət edən) və qazi (məhkəmə idarəsinin rəisi), 59
yəni, dini məhkəmə hakimi dururdu, qazi vəqf iĢlərinə nəzarət edir və amilin hərəkətlərindən narazı olan Ģəxslərin Ģikayətlərini araĢdırırdı» [29; 43, 139]. Orta əsr mənbələrindən məlum olduğuna görə, Azərbaycan ərazisində 20-yə yaxın divan olub. Görünür, Girdiman hökmdarlarına məxsus bu divanxanada daha çox yerli əhalini qane etməyən qərarlar çıxarıldığından, onu «Kürdivan», yəni, «pis divan» adlandırıblar. Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, orta əsrlərdə BaĢ Qafqazın dağ keçidlərində əvvəlcə albanlar və sasanilər, daha sonra isə ərəblər tərəfindən çoxsaylı müdafiə istehkamları tikilib. Belə keçid-istehkamlardan birisi də Baba dağında olub. Elə bu gün də Quba və Ġsmayıllı rayonlarını birləĢdirən bu keçiddə «Həzrət Baba» adı ilə tanınan məĢhur ziyarətgah var. Hər il iyul-avqust aylarında Azərbaycanın bütün guĢələrindən oraya çoxlu insan ziyarətə gəlir. Orada borana, tufana, qar və Ģaxtaya düĢərək ölənlər də olur. «Həzrət Baba»ya həm Ġsmayıllı, həm də Quba tərəfdən yol var. Bu yolların hər ikisi çətin keçiləndir. Görünür, vaxtı ilə Qafqazın bir çox keçidlərində olduğu kimi, orada da Ģimaldan olan hücumların qarĢısını almaq məqsədilə Sasani qarnizonu keĢik çəkirmiĢ. Həm Babadağ keçidində, həm də yaxınlıqdakı digər keçidlərdə növbə çəkən qarnizonlara ümumi rəhbərlik və nəzarət isə çox güman ki, Dərbənddə yerləĢən əsas qarnizon tərəfindən həyata keçirilib. Beləliklə, Dərbəndə gedən yol da, Dərbənd istiqamətindən olan basqın və hücumlar da məhz buradan keçirdi. Görünür, «Babadağ» toponimi də elə bu zəmində yaranıb. Məlum olduğu kimi, bir çox orta əsr mənbələrində, xüsusən də ərəb mənbələrində Dərbəndin adı «Bab», «Bab əl-Hədid», «Bab əl-Əbvab» və sair kimi xatırlanır. Buradan güman etmək olar ki, «Baba dağı» əslində «Bab dağı», yəni, «Dərbənd dağı», Dərbəndə gedən yolun üstündə olan dağ mənasını bildirir [55, 275]. Fikrimizcə, yazılı mənbələrdə adı çəkilən «Xursan» toponiminin də Girdiman vilayətinə bilavasitə aidiyyəti var. Mənbələrdə «Xursan», «Xisan», «Xsruvan», «Xorsvem» kimi iĢlədilən bu toponimin izahına tədqiqatçılardan S.B.AĢurbəyli, Q.Ə.Qeybullayev və baĢqaları münasibət bildirib. Məsələn, S.B.AĢurbəyli və Q.Ə.Qeybullayevə görə, «Xsrvan» «Xursan»ın təhrif olunmuĢ formasıdır [14, 116; 377, 57-58]. «Xursan» toponiminin etimoloji izahına gəlincə isə, hesab edirik ki, o, «Xursun mülkləri», «Xursun əraziləri», «Xursun torpaqları» və bu kimi mənalar ifadə edib. Yazılı mənbələrdən məlum olduğu kimi, Xurs Girdiman knyazı olub. Koryunun, M.Kalankatuklunun və digər orta əsr müəlliflərinin əsərlərində onun adı tez-tez çəkilir. «Hüdud əl-aləmə» görə Xursan Dərbəndlə ġirvan arasında Qabh dağına bitiĢik ərazidə yerləĢir: «ġirvan, Xursan və Lizan (Lazyan) bir Ģahın hakimiyyəti altında olan üç vilayətdir». M.Kalankatuklu Xursanın bəzən Xəzər xaqanlığının təsir dairəsində olduğunu bildirir [120, 167]. Xatırladaq ki, IX-X əsr ərəb coğrafiyaĢünas və səyyahlarının qeydlərində də Xursanın ġirvan ərazisində olduğu bildirilir. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, Xursanın coğrafi mövqeyi və sərhədləri ilə bağlı tədqiqatçılar arasında bu gün də Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|