Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Alazan-Əyriçay rayonu.
- Girdiman çayı.
67
Lahıc çökəkliyi Niyaldağ və BaĢ Qafqaz silsiləsi arasında yerləĢir. Bu ərazi oturaq həyat üçün xüsusilə daha əlveriĢli imkanlara malikdir. Hələ erkən orta əsrlərdən tarixi mənbələrdə adı çəkilən Lahıc Girdiman çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 1000-1100 m yüksəklikdə olan yamacda yerləĢir. Lahıcdan təqribən bir km Ģimalda Ximran kəndi yerləĢir. Bir vaxtlar dağ zonasının iri yaĢayıĢ məntəqələrindən olan bu kənddə hazırda cəmisi 8 ailə yaĢayır. Ximran kəndi və onun ətrafı uzun illərdir ki, çox güclü iĢğına məruz qalmaqdadır. Ötən əsrin 50-ci illərindən baĢlayaraq Ximran iĢğını xüsusilə aktiv fazaya daxil olub. Oradan axan qatı palçıq və daĢ kütləsi Girdimançayadək hərəkət edərək orada sahəsi təqribən 3 km 2
çayın qarĢısını kəsdiyi və orada müvəqqəti olaraq göl əmələ gətirdiyi vaxtlar da olub. Ümumiyyətlə, Ağsuçay hövzəsi kimi, Girdimançay hövzəsi də sürüĢmələrə meyillidir. Keçən əsrin 70-ci illərinin ortalarında Qaranohur kəndi yaxınlığında xüsusilə güclü dağ sürüĢməsi baĢ verib. O zaman uçqunun, hətta Girdimançayın qarĢısını kəsəcəyi barədə ehtimallar da yayılmıĢdı... Mütəxəssislərin fikrincə, iĢğınlar adətən yamacların yuxarı hissəsinin əhəngdaĢı ilə örtüldüyü və onun altında gilli süxurların olduğu yerlərdə baĢ verir. Yağıntıların miqdarı çox olduğu vaxtlarda iĢğınlarda xüsusi fəallıq müĢahidə olunur və yeni iĢğın ocaqları yaranır. 1964-cü ilin iyun-avqust aylarında orta illik normadan 2 dəfə artıq yağıntı düĢdüyündən Lahıcın qərbində - Girdimançayın sağ sahilində daha bir nəhəng iĢğın əmələ gəldi. Elə həmin il Lahıc yaxınlığındakı Zarat kəndində də uçqun qeydə alınıb. Sonrakı illərdə Varna və Tircan kəndlərində də çox təhlükəli uçqunlar baĢ verib. 70-ci illərdən baĢlayaraq Ağsuçay hövzəsi sürüĢmələrin ən fəal rayonuna çevrilib. Ağsu rayonunun ən iri yaĢayıĢ məntəqələrindən olan Nuran kəndi də sürüĢmə nəticəsində həyat səhnəsindən getdi. Bütün bunları xatırlamaqda məqsəd odur ki, erkən orta əsrlərə aid yaĢayıĢ məntəqələri, nekropollar və arxitektura abidələri ilə zəngin olan Girdimançay- Ağsuçay hövzəsi çox ola bilsin ki, əvvəlki əsrlərdə də güclü iĢğınlara məruz qalıb. Bu isə həmin abidələrin ən azı bir qisminin izsiz-soraqsız tarix səhnəsindən getdiyi barədə düĢünməyə əsas verir. Və çox ola bilsin ki, qədim və orta əsr mənbələrində adı çəkilən və bu günədək yeri bəlli olmayan bəzi yaĢayıĢ məntəqələri, habelə məbəd, qala və istehkamlar da belə acı taleyin qurbanı olub. Lahıc qəsəbəsinin timsalında bunu indi də aydın görmək mümkündür. Belə ki, qəsəbənin xeyli hissəsi Girdiman dərəsinin, habelə Qaban dağından gələrək Girdiman çayına qovuĢan xırda çayların əmələ gətirdiyi yarğan və uçqunlar nəticəsində zaman-zaman dağılıb, dağılır və bundan sonra da dağılmaq təhlükəsi altındadır. Görünür, Lahıcın vaxtilə sel-su altında qalaraq, yoxa çıxması ilə bağlı əfsanələr də bu zəmində yaranıb [84, 23]. Alazan-Əyriçay rayonu. Girdiman vilayətinin indiki Ağsu, Ġsmayıllı, Qəbələ və Oğuz rayonlarının dağətəyi hissəsini əhatə edən ərazilərinin bir qismi coğrafi ədəbiyyatda Alazan-Həftəran vadisi kimi tanınır. Doğrudur, bu ərazini
68
«Alazan-Əyriçay düzənliyi», «Nuxa-Vəndam dərəsi», «Alazan-Nuxa-Vəndam dərəsi», «Nuxa-Həftəran ovalığı» və s. kimi də adlandırırlar [122, 90; 37, 7-30, 88- 94]. Bu adlardan bəzisi sözsüz ki, geniĢ mənada, bəzisi isə məhdud mənada iĢlədilir. Əslində isə söhbət Kaxetiya dağlarından Girdiman çayının orta axarınadək uzanan düzənlik sahədən gedir. Məlumdur ki, Alazan-Həftəran vadisi dağlıq qurĢağa paralel olmaqla Ģimal-qərbdən cənub-Ģərqə doğru uzanır. Vadi Ģərqə doğru getdikcə daralır və Ġsmayıllı Ģəhəri meridianında onun eni təqribən 5,5 km təĢkil edir. O, Ģimaldan Qafqaz dağlarının cənub ətəklərinin, cənubdan isə Alazan, Əyriçay və bu çaylardan cənubda yerləĢən QuĢencə, QaĢ və DaĢüz alçaq sıra dağları ilə əhatə olunur. Vadinin «Alazan» adlanan hissəsi DaĢağıl çayından qərbə, «Həftəran» adlanan hissəsi isə Ģərqə doğru olan ərazilərdir [661, 33]. Buradan göründüyü kimi, Alazan vadisinin Girdiman ərazilərinə aidiyyatı yoxdur. Həftəran vadisi isə demək olar ki, bütünlüklə qədim Girdiman əraziləridir. Vadinin Ģimal sərhədləri boyunca BaĢ suayrıcına yaxın ərazilərdəki bəzi zirvələrin hündürlüyü 3000 m-ə çatır. Hansı ki, həmin zirvələr arasından Dağıstana keçmək üçün müxtəlif dağ keçidləri mövcuddur. Həmin keçidlərdən Xərəkoba, Qumilyov, Dindidağ, Rokaldağ, Kəm, Salavat, Məlkamud və baĢqalarını göstərmək olar. BaĢ suayrıcının Babadağdan Bazardüzünədək olan hissəsində isə indiki Oğuz, Qəbələ və Ġsmayıllı rayonlarından Quba və Qusar rayonları ərazisinə keçmək üçün əsasən Fiy, Salavat və Babadağ keçidlərindən istifadə edilir. Xatırladaq ki, Fiy keçidi Filfilli dərəsinin (Oğuz rayonu), Salavat keçidi Vəndam dərəsinin (Qəbələ rayonu), Babadağ keçidi isə Girdiman və Göyçay dərələrinin (Ġsmayıllı rayonu) baĢında yerləĢir. Lyos çöküntülərinin bol olduğu Həftəran vadisi dəniz səviyyəsindən təqribən 200-600 m yüksəklikdə yerləĢir. BaĢ Qafqaz sıra dağlarından axıb gələn iri və xırda çaylar vadini yararaq geniĢ çay dərələri əmələ gətirib. Həmin çaylar barəsində ən ümumi məlumatlar belədir: Girdiman çayı. BaĢlanğıcını Babadağın cənub yamacından (2900 m yüksəklikdən) götürür və yaratdığı təngi vasitəsilə Niyaldağı iki hissəyə parçalamaqla Ġsmayıllı, Ağsu və Kürdəmir rayonları ərazisindən keçərək Kür çayına qovuĢur [292]. Uzunluğu 88 km, hövzəsinin sahəsi 727 km 2 -dir. Ġllik axın həcmi 280 mln 3 -dir. Əsasən qar, yağıĢ və yeraltı sularla qidalanır [6, 494; 28, 319]. Ġsmayıllı rayonunun bir sıra kəndləri (Sərdahar, Maçaxı, Qaranohur, Gəndob, Namazgah, Qaraqaya, Lahıc, Ximran, Burovdal və s.) Girdiman çayının əmələ gətirdiyi terraslarda salınıb.
2 olan Kür çayı təkcə Azərbaycanda deyil, bütövlükdə Qafqazda ən uzun və gursulu çaydır. Türkiyə və Gürcüstan ərazilərindən keçən Kür çayı təqribən 900 km məsafədə Azərbaycan ərazilərindən axır [8, 43]. Girdiman vilayətinin Kür çayı boyunca olan cənub sərhədlərinin uzunluğu isə təqribən 100 km təĢkil edir. Böyük Qafqazdan baĢlanan bir sıra dağ çayları (Girdiman, Göyçay və Türyan çayları) da
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|