Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mərkəzi aran rayonu.
- 4. Quru subtropik çöl və yarımsəhra zonasının torpaqları.
73
BaĢ suayrıcından, habelə Niyaldağ-Fitdağ silsiləsindən və onların ətəklərindən baĢlanğıcını götürən bir sıra çaylar, o cümlədən Ağsu, Sulut, Haram, Mücü və Basqal çayları bu ərazini Ģimaldan cənuba dəğru dərin dərələrə bölüb. Hansı ki, həmin dərələrin vadilərində əsrlər boyu intensiv həyat olub. Bu cəhətdən Girdimançaydan baĢlayaraq Ģərqə doğru, Nüydi-Nuran-Sanqalan yaylalarınadək olan ərazilər həyat üçün xüsusilə daha əlveriĢli olub. Həmin ərazilər əkinçiliyin, maldarlığın və bağçılığın inkiĢaf etdirilməsi baxımından olduqca əlveriĢli təbii imkanlara malikdir. Bu rayonun dərələrindəki bulaqlar, təpələrindəki yastanlar, yamaclarındakı otlaqlar minillər boyu insanlar üçün həyat və məĢğuliyyət mənbəyi olub.
öndağlığından cənuba doğru olan və müasir coğrafi ədəbiyyatda Mərkəzi aran rayonu kimi tamnan ərazilərin də xeyli hissəsini əhatə edir. Buraya Türyançayın aĢağı axarından Ağsu və Girdiman çaylarının aĢağı axarınadək olan ərazilər, yəni, indiki Ağsu, Kürdəmir, Göyçay, Ucar və Zərdab rayonlarının xalq arasında ġirvan düzü kimi tanınan əraziləri də aiddir. Girdiman feodallarının hərbi-siyasi nüfuzunun güclü olduğu dövrlərdə, hətta, Küdrü-ġirvan rayonu ərazilərinin də xeyli hissəsi onların təsir dairəsində olub. Xatırladaq ki, Küdrü-ġirvan fiziki- coğrafi rayonu bir sıra sahələrdə Mərkəzi aran rayonunun əraziləri ilə qovuĢur. Ġndiki Ağsu rayonunun Ģərq hissəsini əhatə edən bu ərazi əsasən Acınohur öndağlığının və Ləngəbiz tirəsinin ətəklərini əhatə edir. Ərazinin landĢaftı yeknəsəq olub, əsasən düzənliklərin yarımsəhra kompleksindən, dağətəyi ərazilərdə isə quruçöllərdən ibarətdir. Bu yerlərdən əsasən əkinçilik və qıĢ otlaqları məqsədilə istifadə edirlər [164, 43-76]. Daha çox pambıq, qismən də taxıl, üzüm, nar, habelə quru subtropik bitkilər yayılıb [18, 182]. Əkinçiliyin inkiĢafı burada heyvandarlığın da yem təminatında əsaslı rol oynayıb. Ərazinin su ehtiyatları olduqca məhduddur. Əhali daha çox Ağsu, Girdiman, Göyçay və Türyan çaylarının suyundan istifadə edir. Bu çayların hamısı yaz və payız mövsümündə daĢaraq ətraf ərazilər üçün sel problemi yaratsa da, yay mövsümündə quruyaraq çox vaxt aran ərazilərə gedib çatmır. Beləliklə, Girdiman vilayətinin aran əraziləri isti yay mövsümündə həyat və təsərrüfat fəaliyyəti üçün əlveriĢli olmayan əraziyə çevrilir [26]. Görünür, bu ərazilərdəki bir sıra iri və ya xırda yaĢayıĢ məntəqələrində həyatın kəsilməsi həm də sərt təbii Ģəraitlə əlaqədar olub.
Ərazinin torpaq örtüyü, flora və faunası da olduqca rəngarəngdir. Bu da sözsüz ki, hər Ģeydən öncə ərazinin ayrı-ayrı yerlərinin okean səviyyəsindən yüksəklik dərəcəsindən asılıdır. Yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi, burada yüksəklik 0 m-dən 3632 m-ə qədər dəyiĢir. Yəni, əgər ġirvan düzündə və Kür çayına yaxın ərazilərdə hündürlük 0-a bərabərdirsə, BaĢ suayrıcında bu göstərici 3632 m-dir. Əlbəttə, yüksək dağlıq ərazilərlə orta və ya aran ərazilərin təbii imkanları eyni ola bilməz [587]. Əvvəlcə torpaq örtüyü barədə. TorpaqĢünas
74
alimlərin fikrincə, ərazinin torpaq örtüyünü aĢağıdakı ardıcıllıqla səciyyələndirmək olar: 1. Alp və subalp çəmənlikləri zonasının torpaqları. Buraya 2000-2200 m-dən daha yüksək olan ərazilər aiddir. BaĢ suayrıcı və ona bitiĢik olan yaylaq ərazilərinin torpaqları buna misal ola bilər. Bu sahələr əsasən Ģist və qumlu süxurlardan və möhkəm təbaĢir əhəngdaĢından ibarətdir. Həmin ərazilərin sərt iqlimi, Ģiddətli parçalanmaya məruz qalmıĢ sıldırım qayalıqları, dərin və uçurumlu yamaclarla müĢayiət olunan dərələri, daĢlı-çınqıllı yamacları torpaq və bitki örtüyünün əmələ gəlməsi üçün əsla əlveriĢli deyil. Yalnız soyuq Ģimal küləyindən qorunan Cənub yamaclarda bitki örtüyü görünür. Torpaqəmələgəlmə prosesinin getdiyi ərazilərdə isə tədricən dağ-çəmən torpaqları formalaĢır [18, 116-117; 632, 238]. 2. Dağ-meĢə zonasının torpaqları. Buraya hündürlüyü 500-700 m-dən 2000-2200 m-dək olan ərazilərin torpaqları aiddir. Bu torpaqlar da meĢə örtüyünün geobotaniki tərkibindən, bioiqlim xüsusiyyətlərindən və rütubətlənmə Ģəraitindən asılı olaraq iki qrupa ayrılır: mezofil meĢələr və kserofit seyrək meĢələr. Mezofil meĢələr altında əsasən qonur torpaqlar, seyrək meĢələr altında isə qəhvəyi torpaqlar əmələ gəlmiĢdir [83; 216]. 3.
əsasən dağ-meĢə sarı, podzollu sarı və podzollu sarı qleyləĢmiĢ torpaqlar yayılmıĢdır. Göyçay, Girdimançay və Ağsuçay hövzəsinin dağ-meĢə sarı torpaqları dəniz səviyyəsindən 100-150 m-dən 600-700 m-ə qədər olan yüksəkliklərdə hirkan tipli meĢələr altında qeydə alınıb. Çökmə və püskürmə mənĢəli süxurların aĢınma materialları burada torpaqəmələgətirmənin əsasını təĢkil edir [18, 127-128; 159]. Mütəxəssislərin fikrincə, podzollu sarı qleyli torpaqlar daha çox qrunt sularının səthə yaxın olduğu sahələrdə, yəni, yüksək rütubətlənmə Ģəraitində əmələ gəlib. Bu torpaqlar üçün qalın olmayan humus qatı (15-18 sm), açıq-qəhvəyi, alt qatlara doğru isə sarımtıl rəng səciyyəvidir. Belə torpaqlar subtropiklər və tərəvəz bitkiləri yetiĢdirilməsi üçün olduqca əlveriĢlidir [18, 128]. 4. Quru subtropik çöl və yarımsəhra zonasının torpaqları. Ġllik orta temperaturun 12-14,5° olduğu bu ərazilərdə torpaqəmələgəlmə iki fazalı bioloji mərhələdə gedir. Fəal faza yaz və payız dövrlərini əhatə edir. Bu dövrdə mütəxəssislərin fikrincə, torpaqda humusun toplaĢması intensivləĢir, torpaqdaxili aĢınma sürətlənir, gilli minerallar və dəmir birləĢmələri artır və s. Ġkinci fazada, yəni, isti yay dövründə isə karbohidratların torpaqda çökməsi artır, ellüvial karbonat qatı formalaĢmaqda davam edir, aĢınma zəifləyir və s. Quru subtropik çöl və yarımsəhra zonasında əsasən dağ-boz-qəhvəyi (Ģabalıdı), dağ qaratorpaqları və yarımsəhra xarakterli çəmən-boz torpaqlar, eləcə də bataqlıq, çəmən-bataqlıq Ģoran torpaqlar və qumsallıqlar inkiĢaf etmiĢdir [18, 128-129]. Göründüyü kimi, coğrafi qurĢaqlardan asılı olaraq yüksəklikdən aĢağıya doğru (yəni, 3632 m-dən 0-a doğru) iqlim dəyiĢdikcə, torpaq örtüyü də tədricən Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|