Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
90
müəyyənləĢdirmək qeyri-mümkündür. Məsələn, XI əsr müəllifi Ġbn-əl-Havqəl Qəbələnin ġəkidən qərbdə olduğunu yazır [236, 110]. Görünür, elə N.A.Karaulov da Qəbələni Alazan çayı vadisində lokalizə edərkən, məhz X-XI əsrlərdə yaĢayıb- yaratmıĢ ərəb coğrafiyaĢünaslarının məlumatlarına istinad edib [453]. A.Yanovski Qəbələnin Türyançayın kənarında [672, 97-120], B.Dorn Nic kəndinin cənubunda [417, 341], S.V.YuĢkov Dağıstan ərazisində [668, 136-145] olduğunu yazıblar. Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, elmi ictimaiyyət tərəfindən Qəbələnin lokalizəsi ilə bağlı uzun müddət ziddiyyətli fikirlər söylənilmiĢdir. Lakin, belə bir həqiqəti də danmaq olmaz ki, bütün Qafqaz ərazisində Qəbələ adı ilə məlum olan yeganə Ģəhər xarabalığı, məhz indiki Qəbələ rayonunun Çuxur Qəbələ kəndi yaxınlığındadır (XVI tablo). XX əsrin 20-ci illərindən baĢlayaraq Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən aparılmıĢ tədqiqatlar nəticəsində Qəbələnin lokalizəsi ilə bağlı fikir ayrılıqlarına birdəfəlik son qoyulmuĢdur. D.B.ġərifov [659], Ġ.P.ġeblıkin [664], S.M.Qazıyev [129, 7-67], Ö.ġ.Ġsmizadə [440, 68-130], Q.M.Əhmədəv [31, 22-54], Ġ.A.Babayev [310], F.V.Qədirov [141], F.L.Osmanov və Q.C.Cəbiyevin [559] tədqiqatları nəticəsində Qəbələ Ģəhəri tarixinin bir çox qaranlıq məqamlarına aydınlıq gətirilmiĢdir. Son 80 il ərzində orada aparılmıĢ geniĢmiqyaslı arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuĢ çox zəngin maddi-mədəniyyət kolleksiyası Azərbaycanda Ģəhər mədəniyyəti tarixinin dərindən və hərtərəfli öyrənilməsi üçün misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Qəbələ Ģəhəri Qala, Səlbir və Antik Qəbələ adı ilə bəlli olan üç əsas hissədən ibarətdir. Qaraçayla Qoçalan çayları arasında Antik Qəbələ kimi tanınan 50 hektara yaxın sahədə arxeoloq Ġ.A.Babayev tərəfindən aparılmıĢ tədqiqatlar nəticəsində e.ə. IV əsrdən baĢlayaraq eramızın I əsrinin sonlarınadək intensiv Ģəhər həyatı olduğu sübuta yetirilmiĢdir [310]. ġəhərin Səlbir adlanan hissəsində I-X əsrlərə, Qalada isə I-XVII əsrlərə aid bir neçə m qalınlığında zəngin mədəni təbəqə olduğu müəyyən edilmiĢdir [31, 22-36]. Göründüyü kimi, Antik Qəbələdə Ģəhər həyatı kəsildikdən sonra Səlbir və Qalada həyat baĢlanıb. XI əsrdən etibarən isə Ģəhərin ancaq Qala hissəsində həyat davam edib. Qəbələ Ģəhərinin tarixi uzun müddətdir ki, öyrənilir və bu sahədə çox böyük uğurlar qazanılıb. Albaniyanın qədim paytaxtının tarixinə dair bir sıra ümumiləĢdirici əsərlər və çoxsaylı elmi məqalələr nəĢr edilib. Lakin, Qəbələ tarixinin qaranlıq səhifələri də az deyildir. Bu cəhətdən, paytaxtın hansı zərurət ucbatından Qəbələdən Bərdəyə köçürülməsi məsələsinin aydınlaĢdırılması çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir [110, 66-68]. Qəbələnin orta əsr tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar nədənsə indiyədək bu məsələyə demək olar ki, münasibət bildirməmiĢlər. Halbuki, Albaniyanın siyasi tarixinin öyrənilməsi baxımından bunun çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Bəzi tədqiqatçılar paytaxtın Bərdəyə köçürülməsini 461-ci ildə Sasanilər tərəfindən mərzbanlıq üsul-idarəsinin tətbiqi nəticəsində ölkənin iqtisadi və siyasi 91
həyatında Bərdənin rolunun artması, Qəbələnin mövqeyinin isə zəifləməsi ilə əlaqələndirməyə səy ediblər. Halbuki, bu cür düĢünmək üçün əsas yoxdur. Ona görə ki, paytaxt Bərdəyə köçürüləndən sonra Qəbələdə V əsrə qədər olduğundan daha intensiv Ģəhər həyatı olub. ġəhərin Qala və Səlbir hissəsində aĢkar edilən ən möhtəĢəm tikintilər, o cümlədən bu günədək öz əzəmətini qoruyub saxlayan qala divarları və bürcləri də məhz V əsrdən sonrakı dövrdə inĢa edilib (XVI tablo). Qəbələnin qala divarları özünün möhtəĢəmliyi ilə Azərbaycanın digər orta əsr Ģəhərlərinin müdafiə sistemindən xeyli fərqlənir. Səlbirin divarları əsasən Sasani dövrü arxitekturası üçün xarakterik olan çiy kərpicdən və yonulmuĢ çay daĢından istifadə olunmaqla inĢa edilib. Orada qala divarlarının xarakterini və dövrünü öyrənmək məqsədilə 1967-ci ildə tanınmıĢ arxeoloq S.M.Qazıyev tərəfindən tədqiqatlar aparılıb. Bu məqsədlə Ģimal divarlarında yerüstü əlamətlərinə görə nisbətən daha əzəmətli görünən bürc öyrənilmiĢdir. Yarımdairəvi formada olan bu bürc möhrədən və tərkibində saman qatıĢığı olan çiy kərpicdən tikilmiĢdir. Bürcün daxili hissəsinin diametri 3 m-dir. Həm qala bürcünə, həm də onun davamı olan divarlara xaric tərəfdən çiy kərpiclə üzlük vurulmuĢdur. Qala divarlarının daxili tərəfində isə çay daĢı, biĢmiĢ kərpic və əhəng məhlulu ilə tikilən köməkçi divar qalıqları olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. S.M.Qazıyevin fikrincə, 6 m uzunluğu olan bu divar əsas qala divarlarından sonra bərpa məqsədilə tikilib [31, 27]. Tədqiqatlar zamanı qala divarlarının möhrədən tikilmiĢ alt hissəsində ilk orta əsrlər üçün səciyyəvi olan gil qab fraqmentləri və ox ucluğu olduğu güman edilən dəmir əĢya parçasına rast gəlinib. Bu nümunələrə əsasən, öyrənilən bürcün V-VI əsrlərdə tikildiyi müəyyənləĢdirilib [449, 63]. Görünür, bəzi müəlliflər Qəbələnin Sasani Ģahı Qubad tərəfindən tikildiyini yazarkən məhz bu divarları nəzərdə tutublar. 1974-1978-ci illərdə F.V.Qədirov tərəfindən Səlbirin cənub-qərb küncündə tədqiqatlar aparılarkən, orada çay daĢından inĢa edilmiĢ daha bir möhtəĢəm bürc aĢkar edilmiĢdir. Bürc xaric tərəfdən bünövrə hissəyə qədər öyrənilmiĢdir. Qalıqlarının hündürlüyü 14 m olan bu bürc düzbucaqlı formasındadır. Bürc yonulmuĢ çay daĢı və əhəng məhlulu ilə tikilib, daha sonra isə səliqə ilə yonulmuĢ tuf daĢdan üzlük vurulub. Arxeoloq F.V.Qədirovun fikrincə, e.ə. I əsrdə tikilən qala bürcü bütün ilk orta əsrlər boyu Ģəhərin etibarlı müdafiə sisteminə xidmət etmiĢdir [449, 64]. Qeyd olunan bürcdən bir qədər Ģimal tərəfdə tədqiqatlar davam etdirilərkən orada uzunluğu 35 m, hündürlüyü 1 m, qalınlığı isə 2,4 m olan divar qalıqları aĢkar edilmiĢdir. Divar yonulmuĢ tuf daĢdan və əhəng məhlulundan istifadə olunmaqla inĢa edilib. 80-ci illərin ortalarında təcrübəli arxeoloq Q.M.Əhmədəv tərəfindən Səlbirin cənub və cənub-Ģərq küncündə qala divarları öyrənilmiĢdir. Bu zaman Səlbirin cənub-Ģərq küncündə yarımdairəvi formada olan daha bir nəhəng bürcün qalıqları aĢkara çıxarılmıĢdır.
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|