Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
106
Laican üç nahiyədir ki, padĢahı da birdir və padĢah ġirvanĢah, XursanĢah və LayzanĢah (LaicanĢah) adlandırılır. O, ġamaxıdan bir fərsəng uzaq hərbi düĢərgədə yaĢayır. Burada uca baĢlı bir dağ vardır... Heç bir tərəfdən yolu yoxdur, ona yalnız bir tərəfdən çətin və ağır yol çəkmiĢlər... PadĢahın bütün xəzinə və sərvətləri orada saxlanılır... ġahın zindanı da oradadır» [225,50-51]. X əsr müəllifi əl-Məsudi ġirvanın digər nahiyələri arasında Lahıcın xüsusi yeri olduğundan bəhs edərək yazır ki, indi ġirvanĢahlıqla qonĢuluqda Qafqaz dağlarına çatan baĢqa bir Ģahlıq vardır ki, onu Layzan adlandırırlar. Oranın Ģahı LayzanĢah ləqəbi daĢıyır. Hazırda o, Muğaniyə Ģahlığı adlanan baĢqa bir Ģahlığa sahib olduğu kimi, ġirvanĢahlığı tutmuĢ, Xursan Ģahlığı və ZədənĢahlığı LaicanĢahlıqla birləĢdirmiĢdir [236, 52]. M.X. ġəriflinin ehtimalına görə, bu, ən geci 861-ci ilə qədər baĢ vermiĢdir [225, 51]. MünəccimbaĢının fikrincə, həm ġirvanda, həm də Laicanda müstəqil dövlət eyni vaxtda yaradılıb. Belə ki, onun yazdığına görə, 861-ci ildə Məzyədilər sülaləsindən olan Heysəm ibn Xalid ġirvanda, onun qardaĢı Yəzid ibn Xalid isə ġirvana qonĢu olan Laicanda müstəqil dövlət yaratdığını bəyan etmiĢdir. Heysəmin yaratdığı dövlət ġirvanĢah, Yəzidin yaratdığı dövlət isə LaicanĢah adlanırdı [225, 53]. Fikrimizcə, MünəccimbaĢının LaicanĢahlığın 861-ci ildə yarandığına dair qeydləri ilə razılaĢmaq olmaz. Təkcə ona görə ki, yuxarıda artıq, xatırladıldığı kimi, X əsr müəllifi Əhməd əl-Bəlazurinin VIII əsr hadisələrinə dair qeydlərində LaicanĢahın da adı çəkilir. Yəziddən sonra LaicanĢahın idarə olunması onun oğlu Məhəmmədin əlinə keçmiĢdir. O, uzun müddət Ģahlığı idarə etməklə onun daha da güclənməsinə nail olub. 305 (917/8)-ci ildə Məhəmmədin vəfatı ilə onun oğlu Əbu Tahir Yəzid ibn Məhəmməd hakimiyyətə gəlib. MünəccimbaĢının yazdığına görə, ġirvanı ələ keçirmək üçün məqam gözləyən Əbu Tahir fürsət yaranan kimi hücuma keçir və 305 (917/8)-ci ildə öz məqsədinə nail olur. ġirvanĢahlıqla LaicanĢahlığı birləĢdirdikdən sonra o, oğlu Məhəmmədi LaicanĢahlığa hakim təyin edir və Ģahlığın bütün torpaqlarını iqta Ģəklində ona bağıĢlayır [224, 605-606]. Xatırladaq ki, bu məlumat əl-Məsudinin hicri tarixlə 332 (943/4)-ci ilə aid qeydlərində də öz əksini tapıb. M.X.ġərifli onun bu barədəki qeydlərini Ģərh edərək belə yazır: «Hazırda ġirvan Ģahı Məhəmməd ibn Yəzidə öz ata-babalarından irs olaraq LaizanĢahlıq qalmıĢdır. O zaman ġirvan Ģahlığı Əli ibn Heysəmə məxsus idi. Əli ibn Heysəm öldükdən sonra Məhəmməd öz əmilərini də öldürüb, qeyd etdiyimiz kimi, ġirvan Ģahlığına yiyələndi və həmin Ģahlığı zəbt etdi» [225, 54]. Azərbaycan tarixĢünaslığında Lahıcın tarixi və LaicanĢahların mənĢəyi barədə fikir müxtəlifliyi mövcuddur [500; 501]. Məsələn, əl-Məsudi LaicanĢahları mənĢə etibarı ilə Sasanilərə bağlayaraq yazır ki, hazırkı «Sahib əs-Sərir Bəhram Gurun nəslindən olduğu kimi, Məhəmməd ibn Yəzid də Bəhram Gurun nəslindəndir». Ötən əsrin 20-ci illərində bu fikir prof. Y.A. Paxomov tərəfindən də təkrar edilmiĢdir [225, 55]. 107
Bəli, Lahıc əhalisinin erkən orta əsrlərdə Ġranın Gilan, Tabasaran və Lahican vilayətlərindən buraya köçürüldüyü tarixi faktdır və onu danmaq olmaz. Ġlk vaxtlar Lahıc və onun ətrafında kompakt Ģəkildə yaĢayan bu əhali çox güman ki, elə Ġran mənĢəli yerli feodallar tərəfindən idarə olunub. Məhz həmin kök üzərində LaicanĢahlığı təĢəkkül tapıb. Fikrimizcə, burada bərqərar olan Ģahlıq institutunun özü də LaicanĢahlığın mənĢə etibarı ilə Sasanilərə bağlılığına dəlalət edir. Və yalnız iki nəsil dəyiĢəndən sonra həmin əhali tədricən albanlaĢmağa baĢlayıb [58, 187; 155, 341]. Ərəb istilası dövründə vəziyyət yenidən dəyiĢib. Yəni, Xilafət orduları tərəfindən zəbt edilən, yaxud da könüllü olaraq onların təbəəliyini qəbul edən ərazilərdə idarəçilik ərəblərin əlinə keçir. LaicanĢahlıqda da belə olub. Sadəcə olaraq Məzyədilərin orada hakimiyyəti ələ keçirən qolu özünü Sasanilərin davamçısı hesab etdiyi üçün əl-Məsudi də onların mənĢə etibarı ilə Sasanilərə mənsub olduğunu yazıb. ġirvanĢahların və LaicanĢahların tarixinə dair mühüm tədqiqatlar müəllifi olan M.X.ġərifli Lahıcın yaĢayıĢ məntəqəsi olmaq etibarı ilə Sasanilərin hakimiyyəti dövründən mövcud olması fikrinə tərəfdardır [225, 56]. Onun fikrincə, Lahıc 56 il ərzində yəni, 861-ci ildən 917-ci ilədək LaicanĢahlığın mərkəzi olmuĢdur [225, 85]. «Hüdud ə-aləm»in verdiyi məlumata görə, padĢaha məxsus xəzinə və sərvətlər Lahıcdan təqribən 1-2 km cənub-Ģərqdə yerləĢən Niyal qalasında saxlanılırdı. Yuxarıda artıq qeyd olunduğu kimi, hələ VIII əsrin birinci yarısında baĢ verən hadisələrlə bağlı mənbələrdə LaicanĢahlığın adı çəkilir. Və təbiidir ki, əgər Lahıc bir yaĢayıĢ məntəqəsi olaraq mövcud olmasaydı, o zaman LaicanĢahlıq barədə söhbət də ola bilməzdi. Çünki, Ģahlığın adı da bilavasitə dövrünün mühüm yaĢayıĢ məntəqəsi olmaq etibarilə Lahıcın adından götürülmədir. Lahıcın tarixi barədə fikir söyləmək üçün bu toponimin etimologiyasının müəyyənləĢdirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmi, kütləvi və bədii ədəbiyyatda, xüsusən də xalq arasında kifayət qədər geniĢ yayılmıĢ bir rəvayətdə deyilir ki, qədim zamanlarda indiki Lahıcdan bir qədər yuxarıda «La» adlı Ģəhər olub. Və günlərin bir günü baĢ verən güclü tufan nəticəsində bu Ģəhər büsbütün viranəyə çevrilərək həyat səhnəsindən silinib. Təbii fəlakətdən xilas olmaq məqsədilə dağlara çəkilən Ģəhər sakinləri bir müddətdən sonra geri dönəndə La Ģəhərinin yerlə yeksan olduğunu görərək hamısı bir ağızdan qıĢqırıblar: «La heç! La heç! La heç!» Bu rəvayəti ilk dəfə 1927-ci ildə A.Fituni çap etdirib [633, 85]. Sonralar yazıçı Manaf Süleymanov da həmin rəvayəti öz kitabına daxil edib. Lakin o, qədim La Ģəhərinin haradasa, indiki Lahıcın yaxınlığında deyil, Ġranda olduğunu bildirib [221, 22]. M.Süleymanovun çap etdirdiyi baĢqa bir rəvayətdə isə belə deyilir: «Lahıc Ġranda Kəyanilər sülaləsinin ikinci padĢahı Keykavusun nəvəsi I Keyxosrovun Ģahlığı zamanında salınıb. O vaxt Ġranla Turan düĢmən olub və bir-biri ilə uzun- uzadı müharibə aparıblar. Arada sakitlik olanda I Keyxosrov öz oğlu olmadığından, taxt-tacını qardaĢı oğluna tapĢıraraq yaxın adamları ilə birlikdə Ġranı Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|