Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

122 

 

tikilməsi buna sübutdur. Bu, həmçinin tikintinin yerli inĢaat materialları ilə təmin 

etmək  imkanları  ilə  əlaqədar  idi.  Sözsüz  ki,  nəhəng  dağ  qalalarını  tikmək  üçün 

uzaq məsafələrdən  daĢ,  kirəc  və  ya  kərpic  gətirmək  sərfəli  deyildi.  MüĢahidə  və 

araĢdırmalar  göstərir  ki,  bütün  qalalar  əsasən  yaxınlıqdakı  çayların  daĢından 

istifadə olunmaqla inĢa edilib. 

Müdafiə  qalaları  Ģəraitdən  asılı  olaraq  bəzən  uzunmüddətli  sığınacaq 

funksiyasını  yerinə  yetirməli  olurdu.  Təbiidir  ki,  bu  zaman  qalanın  müdafiə 

divarlarını  möhkəmlətməklə  yanaĢı,  daxildə  hərbi  və  ya  mülki  kontingentin 

yerləĢdirilməsi,  azuqə  və  silah  ehtiyatının  saxlanması  üçün  də  yardımçı  tikintilər 

olmalı  idi.  Bütün  bunlar  adətən  iç  qalada  (buna  bəzən  də  narınqala  deyirlər) 

cəmləĢirdi. Bu mənada müdafiə qalaları həm də Ģəhərsalma  elementlərini özündə 

ehtiva edirdi [143, 134]. 

Maraqlıdır ki, dağlıq ərazilərdə tikilmiĢ lokal əhəmiyyətli müdafiə qalaları 

düzən ərazilərdəki qalalarla müqayisədə nisbətən daha yaxĢı qalmıĢdır. Fikrimizcə, 

bu iki mühüm amillə əlaqədardır. Birincisi, görünür bu qalalar həqiqətən daha çox, 

məhz  passiv  müdafiə  funksiyası  yerinə  yetirməli  olublar.  Əks  halda,  yəni, 

uzunmüddətli fəal hərbi əməliyyatlarda iĢtirak etmiĢ olsaydılar, təbiidir ki, düĢmən 

həmlələri  nəticəsində  daha  çox  dağıntıya  məruz  qalardılar.  Ġkincisi,  bu  qalalar 

yaĢayıĢ  məntəqələrindən  uzaq  və  əlçatmaz  yerlərdə  olduğundan,  onlar  insanların 

gündəlik dağıdıcı təsirlərindən də bir növ uzaqda qalıblar. Belə möhtəĢəm müdafiə 

tikililərindən biri də Girdiman hökmdarı CavanĢirin adını daĢıyan qaladır. 

 

CAVANġĠR QALASI 

 

Qala  Ġsmayıllı  rayonunun  Talıstan  kəndindən  təqribən  3  km  Ģimalda,  Ağ 

çayın sağ sahilində, dağın üstündə yerləĢir (XLIX tablo, Ģək.2). Ġçərisi və ətrafı sıx 

meĢə  örtüyü  ilə  əhatə  olunduğundan  uzaqdan  görsənmir.  Abidəyə  gedən  yolun 

üstündə Qaranohur çayı ilə Ağ çayın qovuĢduğu  yerdə qalanın müdafiəsini təĢkil 

etmək  məqsədinə  xidmət  edən  istehkam  yerləri  var.  Həmin  sahə  yerli  əhali 

tərəfindən «Səngər yeri» adlanır və təqribən 4-5 hektar sahəni əhatə edir. Ora ötən 

əsrin  60-70-ci  illərinədək  baĢdan-baĢa arçan meĢəsindən  ibarət  idi.  Ola  bilsin ki, 

vaxtı ilə arçan ağacları orada məqsədli surətdə əkilib. Xatırladaq ki, arçan meĢəsi 

içərisində gizlənmək, yəni, mövqe tutmaq üçün ideal Ģərait var. Görünür, qalanın 

müdafiəsi uğrunda ilkin döyüĢlər də elə bu ərazidə olub. «Səngər yeri»ndən qalaya 

cəmisi bir keçid var. Darısqal olduğundan orada kiçik qüvvə ilə böyük bir ordunun 

qarĢısını almaq mümkündür. 

Qala  Ağçay  dərəsindən  təqribən  500-600  m  yüksəkdə,  hər  tərəfdən  sərt 

yamac  və  uçurumlarla  əhatələnən  dağın  üstündə  yerləĢir.  Qalaya  yol  cənub 

tərəfdəndir.  Yamac  sərt  olduğundan,  oraya  birbaĢa  qalxmaq  qeyri-mümkündür. 

Odur  ki,  Ağçay  dərəsindən  qalaya  qalxan  yol  ərazinin  relyefinə  uyğun  olaraq 

dolanbac  formadadır.  Əsasən  piyadalar  və  atlılar  üçün  nəzərdə  tutulan  bu  yolla 

---

123 

 

hərbi  texnikanın,  o  cümlədən  döyüĢ  arabalarının  qalaya  yaxınlaĢması  qeyri-

mümkündür (XLI tablo). 

Qalanın  tikintisində  inĢaat  materialı  kimi  kirəc  məhlulundan,  çay  və  qaya 

daĢlarından  istifadə  olunmuĢdur.  Təbiidir  ki,  bu  materialları  da  Ağ  çayın 

yatağından və onun sahili boyunca olan qayalıqlardan tədarük ediblər. 

Rəvayətə  görə,  CavanĢir  qalasının  divarlarını  ata  hörüb,  oğlu  isə  ona  daĢ 

verib.  Və hər dəfə  ustaya  daĢ  lazım  olduqda,  o,  ucadan  deyərmiĢ:  «Yüngül  oğlu 

yüngül, daĢ ver!» Bu o deməkdir ki, ustaya xırdaölçülü daĢlar gərəkdir. Yaxud da 

«Ağır  oğlu  ağır,  daĢ  ver!»  Bu  isə,  ustanın  iriölçülü  daĢlara  ehtiyacı  olduğundan 

xəbər  verirdi.  Bu  minvalla  da  ustanın  çağırıĢına  uyğun  olaraq  oğlu  da  aĢağıdan  - 

Ağ çayın yatağından yuxarıya daĢ tullayarmıĢ. 

Fikrimizcə, bu rəvayəti iki cür yozmaq olar. Birincisi, ola bilər ki, tikintiyə 

ümumən ata rəhbərlik edib, material təchizatı isə oğula həvalə edilib. Bu rəvayəti, 

həmçinin,  dövrünün  çox  mühüm  hərbi-strateji  istehkamının  tikintisində  atalarla 

oğullar arasındakı əmək bölgüsünə iĢarə kimi də anlamaq olar. Ola bilsin ki, atalar, 

yəni,  yaĢlı  və  təcrübəli  insanlar  bilavasitə  tikinti  ilə,  gənclər,  qolu  zorlular  isə 

material  tədarükü  ilə  məĢğul  olublar.  Əlbəttə,  çətin  relyef  Ģəraitində  olduqca 

əzəmətli  və  həm  də  mürəkkəb  memarlıq  elementləri  ilə  zəngin  olan  belə  bir 

istehkamın tikintisini ancaq təcrübəli ustalara etibar etmək olardı. 

Qalanın  qərb  tərəfinin  divarları  yer  sürüĢməsi nəticəsində  bütünlüklə  uçub 

dağılıb. Odur ki, abidənin ümumi sahəsini dəqiqləĢdirmək mümkün deyildir. 

CavanĢir  qalasının  mövcudluğu  barədə  elmi  ictimaiyyətə  ilk  dəfə  1966-cı 

ildə  coğrafiyaĢünas  alim  R.B.Tarverdiyev  məlumat  verib  [623].  Onun  yazdığına 

görə, qala 1,5 hektara yaxın sahəni əhatə edir. Əslində isə uçqun aparmıĢ sahələr 

nəzərə alınmadan indiki vəziyyətdə qalanın ərazisi 2 hektara yaxındır. 

Xalq  Ģairi  Səməd  Vurğun  ötən  əsrin  30-cu  illərində  özünün  məĢhur 

«Talıstan» poeması üzərində iĢləyərkən bir neçə dəfə CavanĢir qalasında olub və 

onu nəzmə çəkib. Poemada deyilir: 

 

Burda əsrlərdən yadigar qalan,  

Üstünü çiskinlər, dumanlar alan.  

Böyük bir qala var, dörd yanı hasar,  

DaĢında paslamıĢ əski yazılar.  

Kimdir o sənətin böyük ustadı?  

Ölməz sənətkarın, sənətin adı? [219, 196]. 

 

Qalaya gələn yol cənub istiqamətdən olduğuna görə, onun əsas qapısı da elə 

cənub  tərəfdəndir.  Qapı  yeri  uçub  dağıldığından,  onun  ölçüləri  və  forması  barədə 

dəqiq fikir söyləmək çətindir. Amma qapı yerinin quruluĢundan bilinir ki, o, çox da 

geniĢ  olmayıb.  Görünür,  ərazidə  döyüĢ  texnikası  və  atların  hərəkət  edə 

bilmədiyindən geniĢ qapıya ehtiyac olmayıb. 

---