Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QALA VƏ ĠSTEHKAMLAR
120
silsiləsinin cənub yamacının ətəklərindəki geniĢ düzlərdə keçid-istehkamlar axtarmağın özü məntiqsizlikdir. Odur ki, F.V.Qədirovun KələĢ və həmçinin, Alazan-Həftəran vadisindəki bir sıra digər abidələri keçidlərdə tikilmiĢ hərbi- müdafiə istehkamları kimi təqdim etməsi fikri ilə razılaĢmaq olmaz. Məlum olduğu kimi, bu cür istehkamlar, adətən, BaĢ suayrıcında və ona yaxın yerlərdə olan keçidlərdə tikilib və Ģimaldan, Rusiya çöllərindən axıĢıb gələn köçərilərin basqın və hücumlarının qarĢısını almaq məqsədi güdüb. Təbiidir ki, yadelli qəsbkarların hücumlarının qarĢısını dağ keçidlərində kəsmək daha münasib idi. Əksinə, həmin qüvvələr BaĢ suayrıcını aĢaraq Alazan-Həftəran çökəkliyinə enəndən sonra onların qarĢısını hər hansı bir sədlə almaq olduqca çətin idi.
Tarixdən bəlli olduğu kimi, erkən orta əsrlər dünyanın nəhəng imperiyalarının toqquĢduğu, müharibə və hərbi yürüĢlərin, basqın və qarətlərin tüğyan etdiyi bir dövr olub. Bu dövrdə ġərqlə Qərbin, Avropa ilə Asiyanın qovĢağında olan Cənubi Qafqaz, o cümlədən Albaniya əraziləri də aramsız hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilib. Belə bir mürəkkəb hərbi-siyasi durumda təbiidir ki, nəinki ölkələrin və vilayətlərin, hətta ayrı-ayrı Ģəhərlərin və Ģəhər tipli yaĢayıĢ məntəqələrin müdafiəsini təĢkil etmək zəruriyyəti ön plana çıxıb. Azərbaycan ərazisindəki qala və istehkamların əksəriyyətinin məhz həmin dövrdə tikilməsi deyilənlərə sübutdur [143; 461; 462]. Mütəxəssislər qala və istehkam tipli müdafiə tikililərini lokal və ya regional əhəmiyyət daĢımaları etibarı ilə iki əsas qrupa bölüblər. Gilgilçay, BeĢbarmaq və Dərbənd sədləri kimi geniĢ əraziləri əhatə edən nəhəng tikililər təbiidir ki, regional əhəmiyyətli müdafiə tikililəri hesab olunurdu. Bu tikililər daha çox ölkələrarası müharibələr zamanı müdafiənin təĢkili məqsədinə xidmət etməklə, olduqca böyük ərazilərin təhlükəsizliyini təmin edirdi. Bu mənada onlar əslində qlobal əhəmiyyətli müdafiə tikililəri idi [143, 133]. Regional müdafiə sistemindən fərqli olaraq lokal əhəmiyyətli müdafiə tikililəri daha çox daxili feodal müharibələri zamanı müdafiə sisteminin təĢkilinə xidmət edirdi. Onların qapalı və ya yığcam quruluĢu əsasən məhdud hərbi əməliyyatlara hesablanmıĢdır. Bu qəbildən olan tikililər üçün dağ qalaları xüsusilə xarakterikdir [143, 133]. CavanĢir qalası, Xaçmaz Govur qalası, Xanagah qız qalası, Bum qalası, Fit qalası, Niyal qalası və bu kimi tikintilər lokal müdafiə sistemlərinə daxil olan ən xarakterik nümunələr hesab edilə bilər. Əlbəttə, zaman və Ģəraitdən asılı olaraq bu qalalardan həm də iri, dövlətlərarası hərbi əməliyyatlarda istifadə olunub. Xatırladaq ki, yaĢayıĢ məntəqələrindən uzaqda, əsasən dağlıq ərazilərdə, həm də strateji baxımdan olduqca əlveriĢli yerlərdə inĢa edilən bu qalalar, eyni zamanda o dövrün hərbi bazaları hesab olunurdu. Onlar ətraf ərazilərin hərbi təhlükəsizliyini təmin etmək funksiyasını yerinə yetirirdilər.
121
Yəni, bu və ya digər qala və orada saxlanan qarnizon ərazisində yerləĢdiyi feodal mülklərinin və oradan keçən ticarət yollarının təhlükəsizliyini təmin etməyə borclu idi. Mütəxəssislərin fikrincə, «dağ qalaları özlərinin baĢlıca funksiyasını məhz ölkənin ən ağır anlarında - yerli hakimlərin və əhalinin sığınacaq yerinə çevriləndə yetirmiĢ olurdu» [143, 133]. Təbiidir ki, belə vaxtlarda dağ qalaları təkcə passiv müdafiə məntəqəsi olaraq qalmırdı. Yəni, qalalardakı hərbi qarnizonların gücündən və imkanlarından asılı olaraq onlar bəzən fəal hərbi əməliyyatlara da qoĢulurdular. Akademik Z.M.Bünyadovun əl-Təbəri və Ġbn əl-Əsirə istinadən yazdığına görə, ərəb hücumları zamanı Albaniya mərzbanı Ġsfəndiyar ərəbləri xəbərdar etmiĢdi ki, bu ölkəni fəth etmək çətin olacaq. Çünki xalq çoxlu qalaları olan dağlara çəkilib və imkan düĢdükcə oradan ərəblər üzərinə həmlələr edəcək [43, 79]. Qüvvələrin qeyri-bərabər olduğu vaxtlarda mövqeləri tərk edərək daha keçilməz ərazilərə geri çəkilmək imkanları dağ qalalarının hərbi strateji əhəmiyyətini daha da artırırdı. Yəni, düĢmən güclü hərbi həmlələr hesabına bu qalalara daxil olduğu təqdirdə, onların müdafiəçiləri dağlara və meĢələrə çəkilərək, əlçatmaz yerlərdə müdafiəni təĢkil etmək imkanlarına malik idi. Beləliklə, dağlardakı müdafiə qalaları əslində özündən daha etibarlı dağlara və təbii istehkamlara söykənirdi. Bu isə ən ciddi döyüĢlər zamanı belə əhalinin və hərbi qarnizonun itkilərdən qorunub saxlanması üçün çox mühüm amil idi. Dağ qalalarının özünümüdafiə imkanları yüksək olduğundan, onlar hətta uzunmüddətli mühasirələrə belə tab gətirə bilirdilər. Yəni, ətraf əraziləri zəbt edən düĢmən bəzən aylarla, illərlə bu və ya digər qalanın fəth olunması üçün vaxt və qüvvə itirməli olurdu. Bəzz qalası, Əlincə qalası, Fit qalası, Gülüstan qalası, Gələsən-görəsən qalası və neçə-neçə digər qalaların məhz bu cür rəĢadətlə müdafiə olunduğuna dair orta əsr mənbələrində istənilən qədər məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Qazan xanın vəziri və dövrünün görkəmli alimi olan RəĢidəddin öz qeydlərində müdafiə qalalarının əhəmiyyətindən bəhs edərkən, vilayət hakimlərindən onların tikintisi, bərpası və abad vəziyyətdə saxlanması məqsədilə vəsait ayırmalarını tələb edirdi. O, məktublarından birində Qara Buğaya hakimi olduğu vilayətin sığınacaq qalasını möhkəm saxlamağı tövsiyə edərək yazırdı: «Bu qalanın bürclərinin möhkəmləndirilməsi və xəndəklərinin qazılmasında ən xırda iĢi belə yaddan çıxarma, çünki dərəbəylik, qarmaqarıĢıqlıq və bədbəxtlik zamanı gələndə o bizim uĢaqlarımız üçün sığınacaq yeri olar, elə yer ki, (orada) bizim tərəfdarlarımız və nəvələrimiz qala bilər» [595, 188]. Fikrimizcə, orta əsrlərdə təkcə Azərbaycan ərazisində deyil, bütövlükdə ġərqdə geniĢ yayılmıĢ olan qız qalalarının təyinatını da məhz bu yöndən izah etmək daha məqsədəuyğun olardı [47, 87-93]. Müdafiə qalaları üçün yer seçilərkən bir sıra vacib amillər, xüsusilə də ərazinin içməli su ilə təchizatı imkanları mütləq nəzərə alınırdı. Girdiman vilayətindəki müdafiə qalalarının demək olar ki, əksəriyyətinin çay kənarında Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|