Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
118
hissəsi isə Kiçik Qalacıq adı ilə tanınır [140, 57]. Onlar arasında uzunluğu təqribən 100, eni 40, dərinliyi isə 25 m olan xəndək var. S.M.Qazıyevin məlumatına görə, 50-60-cı illərdə Böyük Qalacığın ətrafında iri çiy kərpiclə hörülmüĢ bürc və divar qalıqları olub [140, 59]. TərkəĢ abidəsi barəsində hələ, 1926-cı ildə D.B.ġərifov tərəfindən məlumat nəĢr olunub [660, 7]. Ötən əsrin 20-ci illərində o, TərkəĢ ərazisində kəĢfiyyat axtarıĢları apararkən orada bir ədəd dulus kürəsinin olduğunu qeydə alıb [660, 7]. TərkəĢdə ilkin arxeoloji qazıntı 1966-cı ildə F.V.Qədirov tərəfindən aparılmıĢdır [448, 16]. O, Böyük Qalacığın cənub-Ģərq tərəfində abidənin dövrünü müəyyən etmək məqsədilə yoxlama qazıntısı qoyub və oradan VI-VIII əsrlərə aid maddi-mədəniyyət nümunələri əldə edib. 1970-71-ci illərdə F.V.Qədirov tərəfindən orada tədqiqatlar yenidən davam etdirilib [138, 116]. Bu zaman həm Böyük, həm də Kiçik Qalacıqda yoxlama qazıntısı qoyulub. Böyük Qalacığın Ģimal-Ģərq tərəfindəki qazıntı sahəsində 2,2 m qalınlığında üst mədəni təbəqə öyrənilərkən, orada təqribən 25 sm qalınlığında «lal» təbəqə qeydə alınıb. Qazıntı davam etdirilərkən «lal» təbəqənin altında 1,5 m qalınlığında olan ikinci mədəni təbəqə aĢkar edilmiĢdir. Maraqlıdır ki, ikinci mədəni təbəqənin altında da qalınlığı 40 sm olan daha bir «lal» təbəqə, onun altında isə qalınlığı 20 sm təĢkil edən üçüncü mədəni təbəqə olduğu müəyyən edilmiĢdir. KəĢfiyyat axtarıĢları davam etdirilərkən, orada müxtəlif istiqamətlərdə olan tikinti qalıqları üzə çıxmıĢdır. Bunlar əsasən yonulmamıĢ çay daĢı və palçıqla hörülmüĢ divar bünövrələridir. Göründüyü kimi, Böyük Qalacıq çoxtəbəqəli abidədir. Orada bir-birindən «lal» təbəqələrlə ayrılan üç mədəni təbəqə mövcuddur. Bu, onu göstərir ki, həmin ərazi zaman-zaman sel-su altında qalıb. Elə bu səbəbdən də orada həyat müvəqqəti olaraq dayanıb. Lakin, müəyyən zaman fasiləsindən sonra yenidən məskunlaĢıb. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Kiçik Qalacıqda təqribən 2 m qalınlığı olan cəmisi bir mədəni təbəqə aĢkar edilmiĢdir [140, 61]. Oradan əldə edilən maddi-mədəniyyət qalıqları Böyük Qalacığın üst mədəni təbəqəsinin materialları ilə eyniyyət təĢkil edir. F.V.Qədirovun ehtimalına görə, Türyançay dərəsindən Kiçik Qalacığa gizli yeraltı yol olub [140, 61-62]. Rəvayətə görə, orada hətta mağaralar olduğu bildirilir. Bu mülahizələrlə bağlı təkcə onu demək istərdik ki, mağara düĢərgələri ümumiyyətlə, Böyük Qafqazın cənub ətəklərindəki ərazilər üçün xarakterik deyil. Qala və Ģəhərlərə, o cümlədən TərkəĢə Türyançay dərəsindən gizli yol olması isə təbiidir. Hərbi əməliyyatlar zamanı əhalinin ərzaq və sursatla təminatı baxımından bu, olduqca vacib amil idi. Təbiidir ki, uzunmüddətli mühasirələr zamanı bunsuz müdafiəni təĢkil etmək olmazdı. TərkəĢdə aparılmıĢ tədqiqatlar zamanı toplanmıĢ maddi-mədəniyyət nümunələrinin əksəriyyətini Ģirsiz saxsı məmulatı təĢkil edir. Onlar antik dövr nümunələri ilə müqayisədə xeyli kobuddur. Tapıntılar içərisində Ģirli qab
119
nümunələrinə təsadüf olunmaması onu göstərir ki, TərkəĢdə ən geci VIII əsrdə həyat kəsilmiĢdir. TərkəĢin keramika məmulatı F.V.Qədirov tərəfindən 3 qrupa bölünmüĢdür: 1) iri qum qarıĢığı olan nümunələr; 2) xırda qum qarıĢığı olan nümunələr; 3) narın gildən hazırlanan nümunələr [140, 63-64]. TərkəĢ yaĢayıĢ yerində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunan maddi-mədəniyyət nümunələrinin təhlili əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, orada eramızın III əsrindən baĢlayaraq VIII əsrin ortalarınadək, daha doğrusu Böyük Qalacıqda III-VIII əsrlərdə, Kiçik Qalacıqda V-VIII əsrlərdə fasilələrlə həyat olmuĢdur [140, 68].
Ġsmayıllı-Qəbələ yolundan cənubda, Göyçay və Vəndamçay dərəsinin qovuĢduğu yerdə «KələĢ» adı ilə bəlli olan ilk orta əsrlərə aid yaĢayıĢ yeri təqribən 50 hektara yaxın ərazini əhatə edir [141, 36]. Adı A.Bakıxanovun «Gülüstani- Ġrəm» əsərində xatırlanan [32, 174, 179, 183, 185] bu yaĢayıĢ yeri Ģimaldan cənuba doğru getdikcə daralaraq Göyçay və Vəndam çaylarının birləĢdiyi yerdə üçbucaq forması alıb. Abidə Ģərq, qərb və cənub tərəflərdən dik dərələrlə, Ģimal tərəfdən uzunluğu 180 m, eni 20 m, hündürlüyü isə bəzi yerlərdə 5-10 m olan möhtəĢəm valla əhatə edildiyindən, bir növ təbii qala vəziyyətindədir. Görünür, elə buna görə də xalq arasında bu əraziyə həm də «Qala yeri» deyirlər. F.V.Qədirov tərəfindən 70-ci illərin sonu - 80-ci illərin əvvəlində orada kəĢfiyyat axtarıĢları aparılıb. Tədqiqatlar nəticəsində əldə olunan maddi- mədəniyyət nümunələri içərisində Ģirli və Ģirsiz keramika nümunələrinin çoxluq təĢkil etdiyi bildirilir. Tapıntılar içərisində iri təsərrüfat küplərinin, novçalı bardaq və tava tipli gil qab nümunələrinin fraqmentləri, habelə, düzbucaqlı formasında olan kirəmit parçaları və müxtəlif formalı qulplar qeydə alınıb. Mütəxəssislərin fikrincə, bu tapıntılar analoji cəhətdən Mingəçevirin və Küngüt qalasının ilk orta əsr materiallarına daha çox uyğun gəlir. Maraqlıdır ki, abidənin cənub tərəfində ilk orta əsrlər, Ģimal tərəfində isə X-XI əsrlər üçün səciyyəvi olan keramika nümunələri qeydə alınıb [141, 36]. Ehtimala görə, KələĢdə təqribən VI əsrin ortalarından baĢlayaraq XI əsrədək həyat olub. Tapıntılardan göründüyü kimi, abidənin Ģimal hissəsi ilə müqayisədə cənub tərəfdə, yəni, Göyçay və Vəndam çaylarının qovuĢduğu əraziyə yaxın yerdə həyat daha erkən sönüb. Həmin sahədən Ģirli keramika nümunələrinin tapılmaması o deməkdir ki, təqribən VIII əsrin ortalarından etibarən orada həyat olmayıb. F.V.Qədirovun yazdığına görə, «KələĢ Göyçay dərəsi keçidinin istehkam xarakterli arxeoloji abidələr kompleksinə daxildir» [141, 37]. Əlbəttə, bu fikirlə qeyd-Ģərtsiz razılaĢmaq qeyri-mümkündür. Ona görə ki, bu abidə sadəcə olaraq dövrünün mühüm yaĢayıĢ məntəqələrindən biri olub. Bir də ki, Qafqaz dağ
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|