Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci əfsanə.
134
vilayətdə Ġran körfəzi sahilinə yaxın olan yerdəki Diqdan qalasından sonra ən yaxĢı möhkəmləndirilmiĢ qaladır» [225, 8]. Bəzi tədqiqatçılar elə güman edirlər ki, Niyal qalası guya tarixi mənbələrdə adı çəkilən Girdiman qalasıdır. Əlbəttə, bu cür düĢünmək üçün müəyyən əsaslar var. Birincisi, Niyal qalası, yuxarıda artıq qeyd olunduğu kimi Girdiman çayının sahilindədir. Ġkincisi, o, tikilmə tarixi baxımından Girdiman qalasına uyğun gəlir. Lakin bunlar kifayət edirmi ki, Niyal qalasının məhz Girdiman qalası olduğunu söyləyək? Bizcə yox! Birincisi, ona görə ki, Girdiman qalası orta əsr alban tarixçisi M.Kalankatuklunun təsvirindən göründüyü kimi, sadəcə qala deyil, qala-Ģəhər olub. Hansı ki, Niyal qalası barəsində bu sözləri demək olmaz. Çünki, onun ərazisi olduqca kiçikdir. Ġkincisi, M.Kalankatuklunun məlumatına görə, Girdiman qalası ərazisində Girdiman hökmdarı CavanĢir tərəfindən olduqca dəbdəbəli Allah evi - məbəd tikilib. Niyal qalası ərazisində isə belə bir möhtəĢəm tikintinin olduğu barədə ümumiyyətlə, danıĢmağa belə dəyməz. Nəhayət, ən ciddi arqument odur ki, «Hüdud əl-aləm»də Niyal qalası ilə Girdiman qalasının adı yanaĢı çəkilir. Deməli, onları eyniləĢdirmək üçün əsas yoxdur. Əzəmətliliyi, mühəndis-texniki həlli və memarlıq quruluĢu baxımından Niyal qalasının Azərbaycanın erkən orta əsrlər dövrünün möhtəĢəm müdafiə qala- istehkamları arasında özünəməxsus yeri var. Çox ehtimal ki, bu qala irandilli əhalinin Girdiman hövzəsində məskunlaĢdırıldığı dövrdən bir qədər sonra, təqribən VII-VIII əsrlərdə tikilib. LaicanĢahın hərbi düĢərgəsinin, xəzinəsinin və zindanının da yerləĢdiyi Niyal müdafiə qalası olmaqdan əlavə, həm də müĢahidə məntəqəsi funksiyası daĢıyıb. Bir daha qeyd edək ki, cənubda Kür çayınadək, qərbdə Qəbələyədək, Ģərqdə isə ġamaxıyadək olan geniĢ ərazilər oradan çox yaxĢı görünür. Bu isə yerli feodallar üçün ətraf ərazinin müĢahidəsi və qalanın müdafiəsinin təĢkili baxımından çox əhəmiyyətli idi.
Girdiman hövzəsinin mühüm hərbi-strateji əhəmiyyət kəsb edən müdafiə tikililərindən birisi də Fit dağının zirvəsində yerləĢən qaladır. Bu qala dağın adına uyğun olaraq Fit qalası adlanır [50, 217-247]. Fit dağı cənubdan və Ģərqdən Haram dərəsi, qərbdən Niyal dağ silsiləsi, Ģimaldan BaĢ suayrıcı, cənub-qərbdən isə Mücü çayına baxan sıldırım qayalıqlarla əhatə olunub. Ġlk vaxtlar bu yerlərə ov etməyə və ya giləmeyvə tədarükünə gələn qədim insanlar, müəyyən zaman keçdikdən sonra orada özünə sığınacaq və istehkamlar yaratmalı olublar. Erkən orta əsrlər dövründə xaricdən olan basqın və hücumların artması ilə ətrafdakı yaĢayıĢ məntəqələrinin əhalisinin dağlara, o cümlədən Fitə çəkilməsi prosesi həyati zərurətə çevrilib. Bax, elə o zamandan yerli sakinlər tərəfindən Fit dağında ilkin müdafiə sədləri yaranıb. 135
Fit qalasına əsas yol Haram dərəsi tərəfdən çıxır. Oraya ancaq piyada və ya atla çıxmaq mümkündür. Dağın Ģərq yamacında, Haram çayının yatağından təqribən 250-300 m yüksəkdə iri daĢlardan tikilmiĢ siklop tikililərinə bənzəyən sədd-divar izləri qalmaqdadır. Dağın zirvəsində isə az qala hər addımda tikinti izlərinə rast gəlinir. Bütün bunlar isə Fit qalasının qədim tarixindən xəbər verir. Fit dağı, Fit Ģəhəri və Fit qalası ilə bağlı əfsanə və həqiqətlərin xeyli hissəsi A.P.Fituni tərəfindən toplanaraq çap olunub [633, 75-140]. A.P.Fituninin yazdığına görə, Xarasov və Lahıc zonasının qədim əhalisi barəsində məlumatları ilk dəfə 1914-cü ildə professor Lopatinski Bakı məktəblərindən birində müəllim iĢləyən Arsen Balayana söyləyib. O, da öz növbəsində Fituniyə təklif edib ki, qıĢ tətili günlərində həmin yerlərə birlikdə səfər etsinlər. Fituninin bildirdiyinə görə, A.Balayan bu vaxt Albaniya tarixini yazmaqla məĢğul idi. Lakin son anda xəstələndiyindən, o, səfərdən imtina edir. Beləliklə, bu yerlərin əhalisinin dilini, məiĢətini öyrənmək, folklor nümunələrini toplamaq, abidələri ilə tanıĢ olmaq məqsədilə Fituni 1915-ci ildə Fit qalasında olub [633, 75]. Əfsuslar olsun ki, həm A.P.Fituni, həm də digər erməni müəllifləri Fit haqqındakı əfsanələri təhrif etmək və saxtalaĢdırmaq yolu ilə onların ermənilərə mənsub olduğunu əsaslandırmağa çalıĢıblar [408]. A.P.Fitunin 1927-ci ildə nəĢr etdirdiyi məqaləyə daxil etdiyi həmin əfsanələri bəzi ixtisarlarla oxuculara təqdim edirik: Birinci əfsanə. Qədim zamanlarda ġirvanda məĢhur olan bir gözəl olub. O, yaxĢı ney və məftunedici fit çalmaqla mahir olan ġirvan çobanlarından birinə aĢiq olubmuĢ. Sürü onun fiti ilə hərəkət edərmiĢ. Çobanın fiti sürünün otlaması, suya getməsi, axĢamlar örüĢdən qayıtması üçün bir növ siqnal olardı. Çoban da ġirvan gözəlinə bərk aĢiq olubmuĢ. Sən demə, Ģah da ġirvan gözəlini ələ keçirmək iĢtahasına düĢübmüĢ. Bu məqsədlə də Ģah ġirvan gözəlini yüksək dağ zirvəsində tikdirdiyi qalaya saldırır. Çoban bundan çox əzab çəkir və qərara alır ki, nə yolla olursa olsun sevgilisini qaladan çıxararaq Ģahın gözündən uzaq yerdə birlikdə gizli yaĢasınlar. Bu məqsədlə çoban qalayçı paltarı geyərək qala qarĢısına gəlir, özünün mahnılarını oxumağa və fitdə çalmağa baĢlayır. ġirvan gözəli bu melodiyanı eĢidən kimi anlayır ki, sevgilisi onu xilas etməyə gəlib. O, dərhal qaladan qaçaraq çobana qovuĢur. Sevgililər hasardan təzəcə aralanıbmıĢlar ki, Ģahın əyanları onlara çatır və belə bir ədəbsizlik etdiyinə görə, çobanı öldürərək təpənin üstündə basdırırlar. Deyilənlərə görə, o vaxtdan həmin təpə «Qanlı təpə» adını daĢıyır. Əfsanəyə görə, elə o vaxtdan çobanın fitinin sədaları qayalara hopub. Odur ki, oradan ötənlər həmiĢə nə isə fit səsi eĢidirlər. Elə buna görə də həmin dağa Fit dağı, oradakı qalaya isə Fit qalası deyirlər [633, 111-112]. Əfsanəyə əlavə olaraq bildirək ki, Fit dağında həqiqətən də «Qanlı təpə» və «Qanlı qaya» adlı yer var. A.P.Fituni təqdim olunan əfsanənin daha bir variantını da çap etdirib. Orada deyilir ki, xan qızı bir çobana aĢiq olubmuĢ. Atası isə onu çobana verməyə razı deyilmiĢ. Bu biabırçılıqdan xilas olmaq üçün xan qızını qalaya saldırır və daimi Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|