Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAYRAMKOXA QALASI
140
Dəniz səviyyəsindən 1324 m yüksəklikdə olan bu ərazi ilə tanıĢlıq zamanı, orada çay daĢından hörülmüĢ qala divarları və dördkünc formalı bürc qalıqları olduğu müəyyən edilmiĢdir. Maraqlıdır ki, Xirəkidən Ģimaldakı meĢə və dağlardakı keçidlərdə də bu cür tikinti qalıqları müĢahidə olunmaqdadır. Özü də həmin tikinti qalıqları memarlıq üslubu və inĢaat texnikası baxımından daha çox Azərbaycanın digər ərazilərindəki ilk orta əsr müdafiə istehkamlarına bənzəyir. Xatırladaq ki, təbii dağıntılar və təsərrüfat iĢləri zamanı Sulut yaxınlığındakı Sərsürə kəndi ərazisindən də ilk orta əsrlər dövrü üçün xarakterik olan maddi-mədəniyyət nümunələri tapılmıĢdır. Xirəkidən Ģərqdə «Seyfi» adı ilə məlum olan ərazidən və Kalva kəndi yaxınlığından da antik dövrə və ilk orta əsrlərə aid təsadüfi tapıntılar əldə olunduğu barədə məlumat var. Təsadüfi deyildir ki, Xirəkidəki tikinti qalıqlarından aĢağıda, yerli sakinlər tərəfindən «Qala altı» adlandırılan ərazidə yer sürüĢməsi və təsərrüfat iĢləri zamanı ilk orta əsrlər dövrünə aid keramika, silah və bəzək nümunələri tapılmıĢdır. Mütəxəssislər tərəfindən VI-VII əsrlərə aid edilən həmin tapıntılar içərisində gildən hazırlanmıĢ ağzı büzməli su qabları, dəmirdən nizə ucluğu və tunc bilərziklər də vardır. Maraqlıdır ki, Xirəkidə meĢə örtüyü altında olan yerlərdə tikinti qalıqları nisbətən daha yaxĢı qalıbdır. MeĢə örtüyü olmayan açıq yerlər və qayabaĢı ərazilərdəki tikintilər barəsində isə bu sözləri demək olmaz. Xirəkidə bir çox yerlərdə qala divarlarının iri, dördkünc formalı bürclərlə möhkəmləndirildiyi aydın görünür. Bəzi yerlərdə isə istehkam ikiqat qala divarları ilə möhkəmləndirilib. Əfsuslar olsun ki, sonralar ərazidən otlaq və ya əkin məqsədi ilə istifadə edilərkən bu yerlərin daĢı təmizlənərək qala divarlarının qalıqları olan yerə tökülmüĢdür. Beləliklə də, oradakı tikinti qalıqlarının guya ki, daĢ qalaqları olduğu təsəvvürü yaranmıĢdır. Xirəkidə əldə olunmuĢ tapıntılar təqribən 1600-1700 il bundan öncə həmin ərazidə yaĢayıĢ məskəni olduğundan xəbər verir. Maraqlıdır ki, 1280-1349-cu illərdə yaĢamıĢ coğrafiyaĢünas alim Həmidullah Qəzvini «Nüzhət ül-qülub» («Ürəklərin əyləncəsi») əsərində «Xirək» adlı yer barəsində məlumat verilir. O, yazır: «Xirək Bərdənin yay otlağı olmuĢdur. Bura qəĢəng və səfalı yer olub, bulaq sularına, yaĢıl çəmənliklərə, yaxĢı ovçuluq Ģəraitinə malikdir. Bərdə əhalisi yayda oraya yollanır, qıĢda isə Ģəhərə qayıdır» [646]. Göründüyü kimi, ərəb müəllifinin bu qeydləri Xirəkiyə həqiqətən çox uyğun gəlir. Yəni, mənbədə deyildiyi kimi, Xirəkinin də qəĢəng və səfalı yerləri, geniĢ otlaqları, yamyaĢıl çəmənlikləri, ovçuluq üçün əlveriĢli Ģəraiti və nəhayət, sərin sulu bulaqları vardır. Xirəkidəki «DüĢmən bulaq», «Govur bulaq», «Nənə bulaq» və «Kor bulaq» adı ilə tanınan su mənbələri orada mövqe tutmaq və ya daimi olaraq yaĢamaq üçün əbədi həyat mənbəyi olub. Xirəki və relyef etibarı ilə ona uyğun olan əlçatmaz ərazilərdə əhalinin məskunlaĢma dinamikası və onun tarixi barədə yuxarıda ümumi Ģəkildə məlumat vermiĢdik. Bəli, həqiqətən eramızın I minilliyinin əvvəllərində Qafqaz Albaniyası, 141
o cümlədən də Girdiman ərazisindəki yaĢayıĢ məntəqələrində əhalinin məskunlaĢma dinamikasında kifayət qədər əhəmiyyətli dəyiĢikliklər baĢ verib. Son onilliklər ərzində aparılmıĢ arxeoloji tədqiqatların nəticələri bunu söyləməyə əsas verir. Yəni, eramızın əvvəllərində Alazan-Həftəran yaylasının bir çox antik dövr yaĢayıĢ məskənlərində həyat kəsilir və onun davamı olaraq bir qədər Ģimal ərazilərdə, daha doğrusu, Böyük Qafqazın Cənub yamacındakı dağlıq və yaxud da dağətəyi ərazilərdə yeni-yeni yaĢayıĢ məskənləri və müdafiə istehkamları meydana gəlir. Xirəki də məhz həmin dövrdə meydana gələn yaĢayıĢ yeri və istehkamlardan biridir. Yəni, o vaxta qədər Alazan-Həftəran yaylasında məskunlaĢmıĢ insanlar hansısa ekstremal Ģərait ucbatından özünün daimi yaĢayıĢ yerini buraxaraq dağlara çəkilmiĢ və orada yeni yaĢayıĢ məskənləri salaraq ətrafını da müdafiə istehkamları ilə möhkəmlətmiĢlər. Fikrimizcə, əhalinin kütləvi Ģəkildə arandan dağa və ya dağətəyi ərazilərə köçməsini labüd edən ən mühüm ekstremal səbəb, o dövrdə cənubdan Sasanilərin, Ģimaldan isə köçəri tayfaların Albaniyaya yönələn ardı-arası kəsilmək bilməyən basqın və hücumları ola bilərdi. Bu hücumlardan təngə gələn yerli əhali sadəcə olaraq Arandan və karvan yollarından uzaq olan əlçatmaz ərazilərə köçməklə canını qurtarmağa cəhd göstərib. Həmin dövrdə dağlarda və dağətəyi ərazilərdə meydana gələn çoxsaylı müdafiə tikililəri buna sübutdur. Beləliklə, əgər yerli əhalinin dağlara çəkilərək yeni-yeni məskənlər salması daha çox Sasani hücumları ilə əlaqədar idisə, dağ keçidlərinin bərkidilməsi isə köçəri tayfaların Ģimaldan olan basqın və yürüĢlərindən müdafiə olunmaq məqsədi güdürdü. Əfsuslar olsun ki, Albaniya ərazisində ilkin olaraq eramızın I minilliyinin ortalarından etibarən baĢlayan bu tendensiya sonralar da, həm də daha geniĢ miqyasda davam edib. Beləliklə də, Xirəki yaxınlığında, o cümlədən Niyal və Fit dağlarında bir-birinin ardınca yeni-yeni yaĢayıĢ yerləri və müdafiə istehkamları meydana gəlmiĢdir.
Göyçay dərəsindən qərbdə, KələĢ düzündən cənubda, Kilsədağ məbədi yaxınlığında olan bu abidə ərazisində olduğu kəndin adı ilə Bayramkoxa qalası adlanır (LXV tablo). Abidənin yerləĢdiyi ərazi həm də, «Təpələr», yaxud da «Yeddi təpə» adı ilə məlumdur [141, 33]. 1972-ci ildə F.V.Qədirov tərəfindən orada ilkin arxeoloji tədqiqat iĢləri aparılmıĢdır. Məhz həmin qazıntılar nəticəsində müəyyənləĢdirilmiĢdir ki, oradakı təpələr əslində, qalanın ayrı-ayrı bürclərinin qalıqlarıdır. 45x42x 10 sm ölçülü çiy kərpiclə hörülmüĢ qala bürclərinin qalıqlarının hündürlüyü 5-6 m, diametri isə 15 m-dir. Hər tərəfdə 3 bürc olmaqla, cəmi 8 bürcü var. Qala quruluĢ etibarı ilə kvadrat formasındadır. Onun tərəflərinin uzunluğu 90 m, ümumi uzunluğu isə 360 m-dir. Bürclər arası hissədə qala divarları daha çox Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|