Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BeĢinci əfsanə.
138
edir. Gülüstan qalası altında uzun-uzadı döyüĢlər baĢlayır. DöyüĢlərin uzandığını görən Fit-ġahmar yaxınlıqdakı əlçatmaz dağlardan birində qala tikdirməyi və orada qıĢlamağı qərara alır. Parlaq səhərlərdən birində ġirvan qızları su gətirmək üçün bulaq üstə gəliblərmiĢ. Gözəlliyi ilə xanları, Ģirvanlı oğlanları heyrətə gətirən bir qız Fit- ġahmarın da iti gözlərindən yayınmır. O, hər Ģeyi, hətta taxtı-tacı və sarayı da unudaraq həmin gözəlin ardınca düĢür. Qızlar qorxu içərisində qaçırlar. Fit-ġahmar qızı təqib edə-edə onun qaldığı evə gəlir və ġirvan gözəlinin yerə dəyən hörüklərinə dolanaraq onu sığallamağa baĢlayır. Bu qorxunc xəbər bütün ġirvana yayılır. ġirvan gözəli ilanın sevgisinə məruz qaldığından çox xiffət edirdi. Cavanlar, qolu zorlular çağırılmamıĢ qonağı öldürmək qərarına gələndə aqillər onlara səbirli olmağı tövsiyə edirlər. Bu, onsuz da müharibə vəziyyətində olan ġirvan üçün daha ağır nəticələr verə bilərdi. Çünki, o vaxt Fit-ġahmarın ordusu hər gün bir-birinin ardınca yeni-yeni qələbələr qazanır, Gülüstan Xanım-Xatının qüvvələri isə tükənirdi. Belə bir vaxtda uzaq ölkələrdən mahir bir ovsunçu gəlib çıxır. O, ġirvan gözəlini ilanın cəngindən xilas edir. Fit-ġahmar qızın otağından çıxıb özünün Fit dağında tikdirdiyi qalaya gedir. Bu vaxt çaparlar xəbər gətirir ki, onun qüvvələri Gülüstan qalasını tutub. Bu xəbər Fit-ġahmarı əsla sevindirmir. O, qalanın ən yüksək yerinə qalxır və ucadan fit səsləndirərək müharibədə məğlub olduğunu bildirir. Bu vaxt güclü zəlzələ baĢ verir və Fit dağı parçalanır. Müharibəni müvəffəqiyyətlə davam etdirən Gülüstan Xanım-Xatının qüvvələri isə Fiti mühasirəyə alaraq ġahmarın gizləndiyi qala və Ģəhəri yerlə-yeksan edir. Görünür, A.P.Fituni bu əfsanəni ya özündən uydurub, yaxud da baĢqa bir ermənidən eĢidib. Hər halda ġirvan kəndlərində, o cümlədən Fit dağına yaxın ərazilərdə belə bir əfsanənin yayıldığı barədə nə Ģifahi, nə də yazılı məlumat yoxdur. Müəllifin ilan qiyafəsində uydurduğu Fit-ġahmar obrazında isə daha çox erməni xisləti gizlənib.
milliyyətcə yəhudi olan və 1916-1917-ci illərdə arĢınmalçılıq edən Peysaxov danıĢıb. Peysaxov özü, Mücühəftəran kəndindən olub. Onun dediyinə görə, onların əcdadları 5-6 yüz il əvvəl Ġranın baĢ məhəlləsindən köçüb gəlib. Xatırladaq ki, Fit dağının ətəyində yerləĢən Mücü kəndində elə indi də ancaq yəhudilər yaĢayır. Mücü əhalisi tarixən xalça və ipək məmulatı istehsalı ilə məĢğul olmuĢdur. Yalnız Mustafa xan gəldikdən sonra kənd sakinlərinin bir hissəsi oradan köçərək Həftəran vadisində kənd salmıĢ və onu Mücühəftəran (yəni, Həftəran Mücüsü) adlandırmıĢlar. Peysaxovun dediyinə görə, Fit dağı yəhudi dağı olub və oraya nə türklər, nə ermənilər, nə də ləzgilər gəlməzmiĢ. Xristianlar Fitə daxil olmaq üçün çox cəhd edirmiĢ, lakin onlar alınmaz yəhudi qalasını heç cür ala bilmirlərmiĢ. Qalanın müdafiəsinə yəhudi sərkərdəsi Daud xan baĢçılıq edirmiĢ. Peysaxovun nəql
139
etdiyinə görə, «Qanlı təpə»də (Qanlı qaya - Q.C.) çoxlu miqdar xristian məhv edilib. A.P.Fituninin yazdığına görə, o vaxt Peysaxov əfsanənin ardını ona danıĢmaqdan imtina edib [633, 117-118]. Görünür, Fituninin də xristian olduğunu yəqin edəndən sonra, xristianların mənafeyinə toxunan əfsanəni axıradək nəql etməyi lazım bilməyib. Fit qalası barəsində orta əsr mənbələrində də müəyyən məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məsələn, «Hüdud əl-aləm» əsərində xəbər verilir ki, Niyal qalasından bir fərsəng məsafədə daha möhkəm bir qala vardır. ġahın zindanı oradadır [651]. Bu məlumatda iki məqam diqqəti cəlb edir. Birincisi, Niyal qalasından bir fərsəng məsafədə olan yeganə qala Fit qalasıdır. Deməli, Fit dağında belə bir qala olması hələ X əsrdən məlum idi. Ġkincisi, qalada Ģahın zindanı olduğu barədə məlumatdır. Xatırladaq ki, Fit qalasında ətraf kəndlərin sakinlərinin bu gün də «zindan» adlandırdığı yer mövcuddur. Görünür, oradakı «meydan» və «qanlı qaya» adı ilə məlum olan yerlər də Fit qalasının ən azı X əsrdən daha əvvəlki dövrə aid olduğundan xəbər verir. V.F.Minorskiyə və Sara AĢurbəyliyə görə, «Hüdud əl-aləm»də barəsində bəhs edilən qala Sulut qalasıdır [14, 115-116; 523, 98]. Görünür, onlar da «Sulut qalası» deyərkən yaxınlıqdakı qalalardan birini nəzərdə tutublar. Məsafə baxımından Niyal qalasına ən yaxın qala isə Fit qalasıdır. Fit qalasının tikilmə tarixi barədə dəqiq fikir söyləmək üçün, əlbəttə ki, orada əsaslı tədqiqatlar aparılmalıdır. Lakin arxeoloji tədqiqat aparılmadan belə, qalanın dövrü ilə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək olar. Məsələn, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, «Hüdud əl-aləm»in məlumatına görə, «Ģahın zindanı oradadır». Ġndi gəlin, aydınlaĢdıraq görək, söhbət hansı Ģahdan gedir, bu Sasani Ģahı, ġirvanĢah, yaxud da LaicanĢah ola bilərdi. Fikrimizcə, bu halda LaicanĢahlıq ehtimalı üzərində dayanmaq daha inandırıcı olardı. Birincisi, ona görə ki, qala məhz LaicanĢahlıq ərazisindədir. Ġkincisi, bəhs edilən mənbədə barəsində məlumat verilən hadisələrin çoxu bilavasitə LaicanĢahlıqla əlaqədardır. Bu arqumentləri əsas götürərək Fit dağında ilkin müdafiə sədlərinin V-VI əsrlərdə, Fit qalasının isə Xilafət ordularının Girdiman ərazilərinə hücumu ərəfəsində, yəni, təqribən VIII əsrdə inĢa edildiyini ehtimal etmək olar.
Ġsmayıllı rayonunun Sulut kəndindən Ģimalda geniĢ ərazini əhatə edən dağ- yamac, yerli əhali tərəfindən belə adlanır. Orada yaĢayıĢ yeri və tikinti qalıqları olduğu barədə Ağsu-Ġsmayıllı ekspedisiyasının rəhbəri F.L.Osmanova Sulut kənd sakini Vasib Qasımov məlumat verib. 1987-ci ilin çöl-tədqiqat mövsümündə bu məlumat əsasında Xirəkidə müĢahidə və ilkin kəĢfiyyat axtarıĢları aparılmıĢdır [197, 49; 557, 113-114].
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|