Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QALATAP
- HƏZRƏ QÜLLƏSĠ
- MƏBƏDLƏR VƏ QƏBĠR ABĠDƏLƏRĠ
154
nümunələrinin istehsalı artıq kifayət qədər yayılmıĢdı. Bütün bunlar Qızlar qalasının indiyədək güman edildiyindən daha erkən, təqribən VI əsrin sonu - VII əsrin ortalarında tikildiyini deməyə əsas verir. Məlum olduğu kimi, müĢahidə məntəqələri adətən, hündür və axar-baxarlı yerlərdə tikilirdi. Bu baxımdan F.V.Qədirovun Qızlar qalasının təyinatı, yəni, onun müĢahidə məntəqəsi olması barədəki fikri də inandırıcı görünmür. Çünki, yaxın ərazilərdə müĢahidə məntəqəsi tikmək üçün daha münasib yerlər mövcuddur. Bizcə, bu abidənin təyinatı barədə fikir söyləyərkən, oradan tapılmıĢ daĢ sütun altlığı parçalarını və üzəri çox güman ki, yazılmaq məqsədilə qismən hamarlanmıĢ iri və yastı daĢı nəzərə almamaq olmaz. Hansı ki, bu tapıntılar müĢahidə məntəqələri üçün əsla səciyyəvi tapıntı hesab edilə bilməz. Əksinə, bu qəbildən olan tapıntılar həmin abidənin daha çox kiçik feodal qəsri, yaxud da məbəd olduğunu düĢünməyə əsas veirir. Ola bilər ki, müəyyən səbəblər üzündən bu tikinti baĢa çatdırılmayıb.
Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Mehranilərin hərbi-siyasi nüfuzunun artdığı dövrdə Girdiman feodallarının mülkləri qərbdə DaĢağıl çayınadək olan əraziləri də əhatə edirdi. Odur ki, Oğuz rayonu ərazisində mövcud olan bir sıra ilk orta əsr abidələri, xüsusilə də müdafiə istehkamları və müĢahidə məntəqələri çox güman ki, məhz həmin dövrdə inĢa olunmuĢdur. Həmin tarixi yadigarlardan birisi də Əlciyan çayının sol sahilində, QayabaĢı kəndi yaxınlığındakı təpənin üstündə yerləĢən abidədir. ġimal, qərb və cənub-qərb tərəfdən dərin çay dərəsi ilə əhatə olunmuĢdur. Bu təpənin üstündəki dairəvi formalı yastan yerinin diametri təqribən 200 m-ə yaxındır. Oraya yerli sakinlər «Qalatap» deyirlər [141, 69]. Yastanın mərkəzi hissəsi kənarlarla müqayisədə təqribən 2-3 m çöküb. Kənarlarda isə divar qalıqları olduğu aydın bilinir. Köbər formasında olan divar qalıqları təpənin üst hissəsinin dairəsini tam əhatə edir. Tikintidə çay daĢı və əhəng məhlulundan istifadə olunub. Müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən Qalatap ərazisindən xeyli yerüstü material toplanmıĢdır. Həmin materiallar baĢlıca olaraq küpə və tava tipli saxsı qabların fraqmentlərindən, üzərində cızma üsulu ilə müxtəlif həndəsi təsvirlər iĢlənmiĢ məiĢət qablarından və həmin qablara aid qulplardan ibarətdir. Tapıntılar içərisində xırda qum qatıĢığı olan və üzərinə nazik anqob təbəqəsindən ibarət astar çəkilmiĢ qalındivarlı bir neçə gil qab da vardır [141, 70]. VII-VIII əsrlər üçün daha çox səciyyəvi olan bu cür tapıntılar sözsüz ki, həm də abidənin tikildiyi və istifadədə olduğu dövrdən xəbər verir. Görünür, bu abidə təqribən VII əsrin ortalarında vilayətin qərb sərhədini nəzarətdə saxlamaq məqsədilə tikilib. O, eyni zamanda həm qala, həm də müĢahidə məntəqəsi funksiyası daĢıyıb.
155
Qəbələ rayonunun Həzrə kəndindən Ģimalda, dağın zirvəsində, sıx meĢə və kolluqlar içərisində yerləĢir [141, 66-67]. Çay daĢı və kirəc məhlulu ilə inĢa edilmiĢ bu abidə barəsində ilk dəfə D.B.ġərifov məlumat vermiĢdir [658, 66]. Onun yazdığına görə, Həzrə qülləsi quruluĢ etibarı ilə dördkünc formada inĢa edilib. Ġlk baxıĢda çox da iri olmayan düzbucaq formalı qala bürcünə bənzəyir. Əsrlər boyu təbii təsirlər nəticəsində ciddi surətdə dağıntıya məruz qaldığından, ölçülərini müəyyən etmək mümkün olmamıĢdır. Həzrə qülləsindən baxdıqda ətraf ərazilər, o cümlədən karvan yolları və dağ keçidləri çox aydın görünür. Bu isə funksional baxımdan onun daha çox, məhz hərbi əhəmiyyətli müĢahidə məntəqəsi olduğunu ehtimal etməyə əsas verir. Abidənin quruluĢ etibarı ilə sadə olması və nisbətən kiçik sahəni əhatə etməsi də onun müdafiə qalası deyil, sırf müĢahidə məntəqəsi olduğuna dəlalət edir. Fikrimizcə, Göyçay çayı hövzəsi boyunca geniĢ mülkləri olan Girdiman feodalları Həzrə qülləsi vasitəsilə düĢmənin Ģərqdən, cənubdan və qərbdən olan hər hansı basqın və hücumlarını izləməklə müvafiq tədbirlər görürmüĢlər. Abidənin dövrünə gəlincə, onun daha çox, məhz yaxınlıqdakı KələĢ yaĢayıĢ yeri ilə həmdövr olduğunu söyləyə bilərik. Onu da xatırladaq ki, Həzrə qülləsi yaxınlığında çoxsaylı digər orta əsr abidələri də mövcuddur [166; 167].
Ġlk orta əsrlər dövrü Albaniya üçün əhalinin dini baxıĢlarının son dərəcə müxtəlifliyi ilə səciyyəvi olub. Belə ki, ölkə əhalisinin böyük bir qismi min illər öncə olduğu kimi, yenə də bütpərəst olaraq qalmaqda idi. M.Kalankatuklu alban çarı Arsvdgenin və Girdiman knyazı Xursun hakimiyyəti dövründə «Girdimanda hələ bütpərəstlərdən qalanların» olduğunu bildirir [120, 33]. Hansı ki, bu vaxt ölkə ərazisində artıq xristianlıq dini geniĢ yayılmaqda idi. Doğrudur, xristianlığın yayılması demək olar ki, hər yerdə bütpərəstlərin ciddi müqaviməti ilə rastlaĢmaqda idi. Tarixi mənbələrdən o da məlumdur ki, hələ I əsrdə Albaniya ərazilərində xristianlığı təbliğ etməyə baĢlayan və bu məqsədlə KiĢdə, hətta məbəd də tikdirməyə nail olan apostol Yelisey alban bütpərəstləri tərəfindən öldürülüb [120, 18]. Buna baxmayaraq, IV əsrin əvvəllərindən etibarən ölkə ərazisində xristianlığın təbliği yenidən vüsət alıb. M.Kalankatuklunun qeydlərindən belə aydın olur ki, artıq IV əsrin 30-cu illərində Albaniyada müstəqil katalikosluq və doqquz yepiskopluq fəaliyyət göstərirdi. Alban çarı Urnayr yeni dinin təbliğinə və yayılmasına xüsusi önəm verirdi. Bu isə sözsüz ki, hakim sinfin maraqlarından irəli gəlirdi. BaĢqa sözlə, bütpərəstlikdən fərqli olaraq xristianlıq hakim dini ideologiya olmaqla feodalların mənafelərinin qorunmasına etibarlı təminat yaradırdı. Odur ki, alban hökmdarları və feodalları xristianlığın yayılmasını təmin etmək məqsədilə
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|