Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XOSROV QALASI
150
Göyçay rayonunun Ərəb-Kükən kəndindən Ģimalda, Göyçay və Türyan çayları arasındakı köndələn dağ silsilənin ən yüksək nöqtəsi olan ġiĢtəpə və onun ətrafında yerləĢən bu abidə üç hissədən ibarətdir: ġiĢtəpə, onun yaxınlığındakı yaĢayıĢ yeri və onlar arasındakı yeraltı mağara-istehkamlar [141, 79]. ġiĢtəpə hər tərəfdən dərin dərələrlə əhatələnib. Zirvəsi oval formasındadır. Onun uzunluğu təqribən 40, eni isə 20 m təĢkil edir. Dərəyə yaxın hissələri köbər, mərkəzi hissəsi isə çökmüĢ vəziyyətdədir. Bu, köbər yerində vaxtı ilə qala divarı, çökmüĢ hissədə isə müxtəlif təyinatlı tikinti qalıqları olduğuna dəlalət edir. F.V.Qədirov tərəfindən orada kəĢfiyyat qazıntıları aparılarkən bu ehtimal təsdiq olunmuĢdur. Məlum olmuĢdur ki, həqiqətən də təpənin kənarları boyunca müĢahidə olunan köbər yerində möhrə üsulu ilə tikilmiĢ divar qalıqları mövcuddur [141, 83]. Abidənin yerləĢdiyi məkanın təbii-strateji xüsusiyyətləri və oradakı tikintinin yerüstü əlamətlərini əsas götürərək F.V.Qədirov onun müĢahidə məntəqəsi olduğunu ehtimal edib. Halbuki, F.V.Qədirovun özünün orada ikinci sahədə aparmıĢ olduğu yoxlama qazıntısının nəticələri ġiĢtəpə abidəsinin sadəcə olaraq müĢahidə məntəqəsi olmadığı barədə düĢünməyə əsas verir. Məsələn, F.V.Qədirovun yazdığına görə, həmin sahədə 1 m qalınlığında olan mədəni təbəqə aĢkar edib [141, 84]. Halbuki, indiyədək tədqiq olunan müĢahidə məntəqələrinin heç birində belə qalın mədəni təbəqə qeydə alınmayıb. Bu, ondan irəli gəlir ki, müĢahidə məntəqələrində heç vaxt intensiv yaĢayıĢ olmayıb. ġiĢtəpənin müĢahidə məntəqəsi olması barəsindəki ehtimalın əleyhinə olan daha bir ciddi arqument orada istehsalat ocağının tapılması faktıdır. F.V.Qədirov özü bu barədə belə yazır: «Ġkinci qazıntı sahəsində təxminən 60 sm dərinliyində çoxlu miqdarda əridilmiĢ metal çıxarı, kömür və kül təbəqəsi aĢkar edildi. Bu təbəqə təxminən 2x2 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Orada, həmçinin, xam torpaqda qazılmıĢ və içərisi kömür, kül, metal ərintilərinin çıxarları ilə dolu olan 40x40x60 sm ölçüdə kiçik bir kürə aĢkar edilib. Kürə və ətrafından 4 kq-a qədər metal ərintisinin çıxarı tapılmıĢdır» [141, 84]. F.V.Qədirovun fikrincə, metal ərintilərinin həcmcə kiçik, vəzncə ağır olmaları sübut edir ki, burada metal lazımi keyfiyyətdə əridilməmiĢdir. Görünür ki, yüksək hərarət əldə etmək mümkün olmadığından, metalın xeyli hissəsi çıxar Ģəklində tullanmıĢdır [141, 84]. ġiĢtəpədən təqribən 500 m cənubda, hər tərəfdən dərin dərələrlə əhatə olunan təpə üzərində daha bir abidə mövcuddur. F.V.Qədirov onun «qalanın yerüstü tikintisi» (?!) olduğunu bildirir. Təpənin üst hissəsinin eni təqribən 80, uzunluğu isə 250 m-dir. Abidənin ətrafı möhtəĢəm qala divarları ilə möhkəmləndirilib. Əksər yerlərdə divar qalıqları uçaraq dərəyə tökülmüĢdür. Yalnız Ģimal tərəfdə abidənin ölçüləri aydın bilinir. Bu yerdə divar qalıqlarının salamat qalmıĢ hissəsinin uzunluğu 5 m, eni 2,4 m, hündürlüyü isə 2,3 m təĢkil edir. Qala divarlarının hörülməsində tikinti materialı kimi çay daĢından, kirəc 151
məhlulundan və kvadrat formalı biĢmiĢ kərpiclərdən istifadə olunmuĢdur [141, 82]. Qala ərazisində hələlik arxeoloji tədqiqatlar aparılmadığından, onun dəqiq dövrü və oradakı mədəni təbəqənin xarakteri barədə fikir söyləmək çətindir. Xatırladaq ki, bu abidənin altında, yəni, dağın içərisindəki mağara-istehkamlar da hələlik lazımınca tədqiq olunmamıĢdır. Lakin, onların qala ilə əlaqəli olduğu Ģübhəsizdir. Qaladan mağaralara, oradan isə dərəyə doğru yol olduğu aydın bilinir. Mağara- istehkamlar quruluĢ etibarilə çox mürəkkəbdir, bu səbəbdən də onların içərisində hərəkət etmək qeyri-mümkündür. Xosrov qalası ilə bağlı xalq arasında müxtəlif rəvayətlər dolaĢır. F.V.Qədirov həmin rəvayətlərdən ikisini çap etdirib. Onlardan birində bildirilir ki, bu qala Xosrov Ģah tərəfindən tikilib. Onun mağaralar yerləĢən hissəsində böyük xəzinə var [141, 81]. Ġkinci rəvayətə görə isə iki nəfər gənc qalanın sirrini öyrənmək məqsədilə əlində Ģam mağaraya girərək bir qədər irəliləyib. Lakin Ģamlar söndüyündən, onlar mağarada it-bat olublar [141, 81]. 1963-cü ildə Göyçay rayonunda ezamiyyətdə olarkən, yerli sakinlər bu abidə ilə bağlı arxeoloq F.L.Osmanova da bir neçə rəvayət söyləyiblər. Ekspedisiya rəisinin çöl qeydlərində bu barədə belə deyilir: «Göyçay sakinləri arasında yayılan rəvayətə görə, bu qala Nizami Gəncəvinin «Xosrov və ġirin» poemasının qəhrəmanı olan Xosrov tərəfindən tikilib. BaĢqa bir rəvayətə görə isə bəhs edilən qalanı tikdirən Xosrov adlı Ģəxs Ġrandan gəlib. O, Qarabağ ərazisindəki qalalardan birini ələ keçirmək üçün uzun müddət müharibə aparıb və onu fəth etdikdən sonra bu yerlərə gələrək bəhs edilən qalanı tikdirib». F.V.Qədirov Xosrov qalasının və onun yaxınlığındakı tikinti qalıqlarının eyni abidənin ayrı-ayrı hissələri olduğunu düĢünür. Sözsüz ki, bu fikirlə razılaĢmaq olmaz. Çünki ġiĢtəpə və onun yaxınlığındakı tikinti qalıqları bir-birindən ciddi surətdə fərqlənən ayrı-ayrı abidələrdir. Təkcə elə ona görə ki, ġiĢtəpədə tikinti materialı kimi ancaq möhrədən, onun yaxınlığındakı qalanın tikintisində isə həm daĢ, həm kirəc məhlulu və həm də biĢmiĢ kərpicdən istifadə olunub. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, ġiĢtəpə abidəsi xronoloji cəhətdən daha əvvəlki dövrə aiddir. Tapıntıların xarakterinə əsasən düĢünmək olar ki, bu qala təqribən IV-V əsrlərdə ilkin hərbi-feodal malikanəsi olaraq təĢəkkül tapıb. VIII-IX əsrlərdə Girdiman feodallarının nüfuzunun artdığı dövrdə ġiĢtəpə artıq qala-istehkam olaraq dövrün tələblərinə cavab vermədiyindən, onun yaxınlığında daha bir möhtəĢəm qala tikmək zərurəti yaranıb. Bu, Xilafət ordularının hücumlarının qarĢısını almaq məqsədilə görülən ehtiyat tədbiri idi. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, həmin qalaların hər ikisindən sonralar da uzun müddət istifadə olunub. Oradan tapılmıĢ IX-XIV əsrlərə aid maddi-mədəniyyət nümunələri bunu deməyə əsas verir. Xosrov qalasının yerli əhali tərəfindən həm də Surxab qalası kimi təqdim olunması da təsadüfi hal kimi dəyərləndirilməməlidir. Əslində, bu adların hər ikisi doğrudur. Sadəcə olaraq ayırd edilməlidir ki, oradakı qalalardan hansı Xosrov qalasıdır, hansı isə Surxab qalası. Bizə belə gəlir ki, ġiĢtəpədəki qala-istehkam Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|