Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GĠRDĠMAN QALASI
128
CavanĢirin qəflətən, həm də xaincəsinə qətlə yetirilməsi Albaniyada böyük matəmə səbəb olub. Təbiidir ki, belə anlarda insanlar daha çox Vətən və xalq qarĢısında xidmətləri olan Ģəxsiyyətlərin xatirəsinin əbədiləĢdirilməsi barədə düĢünürlər. Bu mənada görkəmli dövlət xadimi, bacarıqlı sərkərdə və mahir diplomat olan CavanĢirin xatirəsini əbədiləĢdirmək məqsədilə doğma Girdiman vilayətində onun Ģərəfinə belə bir əzəmətli qala tikilməsi mümkün idi. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycanın erkən orta əsrlər tarixinin öyrənilməsi ilə məĢğul olan tədqiqatçılardan bir çoxu uzun illər ərzində bu abidə barəsində susmuĢlar. Bunun bilərəkdənmi, yaxud da sadəcə olaraq məlumatsızlıq ucbatından baĢ verdiyini demək çətindir. Fakt odur ki, son 50 il ərzində çap olunmuĢ bir sıra fundamental nəĢrlərdə, o cümlədən «Azərbaycan tarixi» və «Azərbaycan memarlığının tarixi» kimi ümumiləĢdirici nəĢrlərdə, habelə K.V.Treverin, Z.M.Bünyadovun, D.A.Axundovun, F.C.Məmmədovanın tədqiqatlarında bu abidənin adı belə çəkilməyib.
Bu qala barəsində ən müfəssəl məlumata M. Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərində rast gəlirik [120, 101, 128, 134, 202]. Alban tarixçisinin yazdığına görə, qala Mehranilərin dördüncü nümayəndəsi olan Cəsur Vardan tərəfindən «üç il ərzində tikilib» [120, 101]. VII əsrin ortalarında isə CavanĢirin Ģəxsi təĢəbbüsü ilə Girdiman qalasında Allah naminə müqəddəs kilsə inĢa edilib. M.Kalankatuklu bu barədə belə yazır: «Müdrik CavanĢir Ġsa Xaçı üçün (söhbət Bizans imperatoru II Konstantın ona hədiyyə etdiyi Müqəddəs Xaçdan gedir - Q.C.) layiq olan yer axtardı və öz doğma vilayətində, Girdiman qalasında onun üçün Allah evi tikdirdi və Ġsa peyğəmbərin Ģərəfinə buranı həddindən artıq bəzətdirdi» [120, 128]. «Rəssamları dəvət edib onları kilsəni baĢdan ayağa kimi qızılla və ipəklə bəzətdirdi, dünyanın ĠĢığını hifz edən aramgahın qapısını gümüĢlə bəzədib və üzərinə naxıĢlar saldırdı» [120, 135]. Alban hökmdarı hərbi səfərləri ərəfəsində və döyüĢ əməliyyatlarından sonra oraya gələrək Allaha dua edərmiĢ. Girdiman qalası haqqında məlumatlara, əl-Bəlazurinin, ət-Təbərinin, Ġbn Fəqihin, Xaqani ġirvaninin və Fələki ġirvaninin əsərlərində, habelə, X əsrə aid anonim mənbə olan «Hüdud əl-aləm»də rast gəlirik [223, 91]. O da maraqlıdır ki, orta əsr mənbələrinin bir qismində Girdiman daha çox Ģəhər-qala kimi təsvir olunur, onun Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, ġəki və ġabranla birlikdə «abad, xürrəm və nemətli Ģəhər olduğu» bildirilir [225, 284]. Bu baxımdan XII əsrdə yaĢamıĢ görkəmli Azərbaycan Ģairi Fələki ġirvaninin aĢağıdakı qəsidəsi də maraq doğurur:
Qoy mən kafir olum, əgər dünya padiĢahlarından biri Haçansa Girdiman və Səduna bənzər Ģəhər tikmiĢsə [43, 152].
129
Göründüyü kimi, Fələki ġirvani Girdimanı ġirvanĢah III Mənuçöhr tərəfindən tikilmiĢ bənzərsiz bir Ģəhər kimi təqdim edib. Girdiman qalasının harada olduğu barədə hələlik tarixçilər arasında yekdil fikir yoxdur. «Hüdud əl-aləm»ə, Xaqani və Fələki ġirvanilərə görə, bu qala ġirvan ərazisində olub [223, 91]. A.P.Fituni də onun ġirvan ərazisində, daha dəqiq desək Fit dağında olduğunu bildirib [633, 20]. S.T.Yeremyan [421, 79; 423, 27-30], Z.M.Bünyadov [349, 88], Q.Ə.Qeybullayev [379, 186] və bəzi digər tədqiqatçılar isə onun Albaniyanın qərbində, indiki ġəmkir və ya Qazax rayonları ərazisində olduğunu ehtimal ediblər. Göründüyü kimi, Girdiman qalasının lokalizəsi ilə bağlı elmi ədəbiyyatda iki ehtimal mövcuddur. Son illərin tədqiqatlarına əsasən qəti surətdə deyə bilərik ki, Girdiman vilayətinin və Girdiman qalasının Albaniyanın qərbində olduğu barədə ehtimalların heç bir ciddi elmi əsası yoxdur. Yəni, həm yazılı mənbələr, həm çoxsaylı arxeoloji və etnoqrafik materiallar, həm də çox ciddi elmi dəlil kimi dəyərləndirilə bilən bir sıra qədim toponimlər Girdiman vilayətinin, təbiidir ki, həm də Girdiman qalasının məhz ġirvan ərazisində olduğunu təsdiqləyir. Bununla belə, onun konkret olaraq ġirvanın harasında olması məsələsi hələ də müzakirə və diskussiya predmeti olaraq qalmaqdadır. Doğrudur, bəzi müəlliflərin, o cümlədən M.X.ġəriflinin fikrincə, Albaniyanın bir sıra orta əsr Ģəhər və qalaları kimi, Girdiman da hərbi, siyasi və ya təbii hadisələr nəticəsində dağıldığından zəmanəmizə qədər gəlib çatmamıĢdır [225, 342-343]. Əlbəttə, bu fikirlə tam mənada razılaĢmaq düzgün olmazdı. Çünki əsrlər boyu mövcud olmuĢ qala və Ģəhərlər heç bir iz qoymadan tarix səhnəsindən yox ola bilməz. Və əgər orta əsrlərə aid hansısa qalanın və ya Ģəhərin yeri hələlik müəyyən olunmayıbsa, bu heç də o demək deyildir ki, ondan heç bir əsər-əlamət qalmayıb. Ola bilsin ki, haradasa iz qalıb, sadəcə olaraq biz hələlik onun yerini bilmirik. Bu baxımdan 2004-cü ildə Ağsu rayonu ərazisində aĢkar edilən Ģəhər-qala bizcə daha çox Girdiman qalasının mənbələrdə göstərilən koordinatlarına uyğun
gəlir [60].
Məsələn, M.Kalankatukluya görə, Girdiman «ġərq dənizinin yaxınlığında» [120, 130] yerləĢir. Bu cəhətdən Girdiman ərazilərini tədqiq edən M.Barxudaryanın qeydləri də əhəmiyyətlidir. O, yazır: «Girdiman, Ağsu xarabalıqlarının qərbində, Girdiman çayının sol sahilində yerləĢir. Girdiman vilayətinin mərkəzi və vilayət hakimlərinin iqamətgahı da məhz orada olub» [324, 90]. Yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi, Ağsu rayonu ərazisindəki VI-IX əsrlərə aid Ģəhər - qala da Girdiman çayının sol sahilindədir. Qalanın ətrafı Sasani dövrü arxitekturasında geniĢ yayılan, tərkibində saman qatıĢığı olan çiy kərpiclə hörülən möhtəĢəm divarla möhkəmləndirilib [61]. Söhbət Mehrəvan Ģəhərinin qalıqlarından gedir.
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|