Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

126 

 

qalıqları  mövcuddur.  Abidənin  planından  göründüyü  kimi  iç  qalanın  cənub  və 

Ģimal  künclərində,  habelə  cənub-qərb  divarlarında  bürc  yerləri  mövcuddur. 

Onlardan birincisi silindirik, digərləri isə yarımsilindrik formadadır. Ġç qalanın əsas 

giriĢ  qapısı  da,  elə  məhz  yarımsilindrik  formalı  bürclərin  olduğu  cənub-qərb 

tərəfdədir. 

Maraqlıdır  ki,  CavanĢir  qalasının  tikintisində  kərpicdən,  ümumiyyətlə, 

istifadə  olunmayıb.  Lakin  iç  qala  ərazisində  əldə  olunan  yerüstü  materiallar 

içərisində  tək-tək  də  olsa  biĢmiĢ  kərpic  qırıqlarına  rast  gəlmək  mümkündür.  Bu, 

onu  göstərir  ki,  qala  tikiləndən  xeyli  sonra  da  iç  qala  ərazisində  bu  və  ya  digər 

yardımçı binalar inĢa edilib və biĢmiĢ kərpicdən də məhz o zaman istifadə olunub. 

CavanĢir  qalasının  Ģimal hissəsindəki  divar-çıxıntı,  bütövlükdə  bu  abidəni 

digər həmdövr müdafiə  istehkamlarından  fərqləndirən mühüm memarlıq  elementi 

kimi səciyyələndirilə bilər. Uzunluğu 50 m, qalınlığı 2 m olan bu divar-çıxıntı əsas 

qala  ilə  qərb  və  Ģərq  divarlarını  birləĢdirən  yarımsilindrik formalı  bürcün  Ģimala 

doğru davamıdır. ġərq və qərb tərəfdən dərin, həm də olduqca sərt qaya-yamacın 

zirvəsində  olan  bu  divar-çıxıntının  orta  hissəsində  diametri  3,5  m  olan  iki  ədəd 

dairəvi  formalı  kiçik  bürc  var.  Divar-çıxıntının  qurtaracağındakı  iri  silindirik 

formalı  bürc  (diametri  10  m)  Qalanın  ən  Ģimal  nöqtəsi  hesab  olunur.  Ora  təbii-

relyef  Ģəraiti  baxımından  olduqca  sərt  bir  nöqtədir.  ġimal  bürcə  yalnız  divar-

çıxıntının  üstü  ilə  gəlmək  mümkündür.  Mütəxəssislərin  fikrincə,  bu  bürc  çox 

güman  ki,  «qalanın  baĢ  gözətçi  məntəqəsi  olmuĢdur».  Ağçay  dərəsi  və  ətraf 

ərazilər oradan yaxĢı görünür. 

CavanĢir qalası təkcə landĢaft-relyef Ģəraiti və hərbi strateji keyfiyyətləri ilə 

deyil,  həm  də  tikinti  üslubunun  səviyyəsi,  memarlıq-məkan  quruluĢunun  təbii-

dinamik  xarakteri  ilə  fərqlənən  abidələrdəndir.  Çətin  relyef  Ģəraitində  əhəng 

məhlulu,  yonulmamıĢ  qaya  və  çay  daĢlarından  istifadə  olunmaqla  tikilən  bu 

istehkam  ayrı-ayrı  memarlıq  elementləri,  xüsusilə  də  bürclərinin  möhtəĢəmliyi, 

səliqəli icra iĢi, nəhayət, forma plastikliyi ilə diqqəti cəlb edir [143, 136]. 

CoğrafiyaĢünas  alim  R.B.  Tarverdiyevin  kiçikhəcmli  məqaləsi  istisna 

olmaqla  [623]  uzun  illər  ərzində  CavanĢir  qalasına  tədqiqatçı  ayağı  dəyməyib. 

Onun ardınca arxeoloq F.L.Osmanov 1972-ci ildə Ġsmayıllı rayonunda bəzi orta əsr 

abidələri  haqqında  dərc  etdirdiyi  məqaləsində  CavanĢir  qalasının  quruluĢu  və 

ölçüləri  barədə  yığcam  məlumat  verib  [188,  58-61].  Abidə  haqqında  nisbətən 

əhatəli və elmi cəhətdən dəyərli məlumat ilk dəfə 1980-ci ildə memar C.Ə.Qiyası 

və arxeoloq F.L.Osmanov tərəfindən çap edilib. Onların Ġsmayıllı rayonunun bəzi 

müdafiə  istehkamlarından  bəhs  edən  məqaləsində  qalanın  bərpa  eskizi  verilmiĢ, 

onun  dövrü  və  memarlıq  xüsusiyyətləri  barəsində  dəyərli  mülahizələr 

söylənilmiĢdir.  Məqalədə  deyilir:  «Abidənin  adı  məĢhur  Girdiman  hökmdarı 

CavanĢirin  (VII  əsr)  adı  ilə  bağlıdır.  Öz  dövrünün  dörd  iri  imperiyası  -  Xəzər, 

Sasani,  Ərəb,  Bizans  imperiyaları  arasında  Arranın  müstəqilliyini  saxlamağa 

çalıĢan  və  «dörd  hakim  xalqın  hökmdarlarının  hörmət  və  sayğı  bəslədiyi» 

---

127 

 

CavanĢirin  iri,  dövlət  əhəmiyyətli  sığınacaq  qalası  olması  zəruri  idi  [143,  139]. 

Bəhs  olunan  qala  Girdiman  vilayətində  mövcud  olan  qalaların  ən  irisi  və 

əzəmətlisidir.  Sahəsi  1,5  hektardan  artıq  olan  qalanın  ancaq  xarici  divarlarının 

uzunluğu  600  m-dən  çoxdur.  Abidənin  memarlıq  həllində,  xüsusilə  də  cənub 

divarlarının  və  bürclərinin  quruluĢunda  ilk  orta  əsrlərin  müdafiə  tikililəri  üçün 

səciyyəvi olan fəndlər (düzbucaqlı bürc, iri uzunsov mazğallar və s.) iĢlədilmiĢdir. 

Bu  dəlillər  və  arxeoloqların  ilkin  müĢahidələrinin  nəticələri  qalanın  Girdiman 

hökmdarları  dövründə  (VI-VII  əsr)  tikildiyini  söyləməyə  haqq  verir.  Qalanın 

memarlıq üslubu və ərazisindən tapılan Ģirsiz keramika nümunələri də onun məhz 

Girdiman  hökmdarları  tərəfindən  tikildiyindən  xəbər  verir.  Lakin  belə  bir 

möhtəĢəm  müdafiə  istehkamını  Girdiman  hökmdarlarından  məhz  hansının 

tikdirdiyi məsələsi elmi cəhətdən hələ də müəmmalı olaraq qalır. Doğrudur, adını 

əsas  götürərək,  onun  məhz  CavanĢirin  hakimiyyəti  dövründə  tikildiyini  güman 

etmək olar. Amma bu qənaətdə olmaq üçün bəzi arqumentlər çatıĢmır. Fikrimizcə, 

alban  tarixçisi  M.Kalankatuklunun  məlum  əsərində  CavanĢir  qalasının  adının 

çəkilməməsi  bu  cəhətdən  ən  ciddi  arqument  hesab  edilə  bilər.  Yəni,  CavanĢirin 

saray həyatına yaxından bələd olan, hərbi yürüĢlərini və görüĢlərini bəzən ən xırda 

detallarınadək  qələmə  alan  tarixçi  ola  bilməzdi  ki,  onun  hakimiyyəti  dövründə, 

həm də bilavasitə onun təĢəbbüsü ilə belə bir əzəmətli qalanın tikildiyindən bixəbər 

olaydı.  Hər  halda  «Albaniya  tarixi»  əsərində  CavanĢir  qalasının  adının  belə 

çəkilməməsi  bu  cür  düĢünməyə  əsas  verir.  Axı,  necə  ola  bilərdi  ki,  Girdiman 

qalasının  adı  tez-tez  xatırlandığı  halda,  CavanĢir  qalasının  adı  belə  çəkilməsin?! 

Deməli,  qala  CavanĢirin  hakimiyyəti  dövründə  tikilməyib.  Doğrudur,  bəzi 

müəlliflər M.Kalankatuklu tərəfindən adı çəkilən Girdiman qalasının elə CavanĢir 

qalası  olduğunu  güman  edirlər.  Əlbəttə,  bu  fikirlə  razılaĢmaq  mümkün  deyil. 

Birincisi,  M.Kalankatuklunun  öz  qeydlərində  təkrar-təkrar  xatırlatdığı  kimi, 

Girdiman  qalası  Mehranilər  sülaləsinin  dördüncü  nümayəndəsi,  CavanĢirin  atası 

Varaz  Qriqorun  babası  Cəsur  Vardan  tərəfindən  tikilib.  Ġkincisi,  həm  də  kifayət 

qədər daha ciddi bir arqument ondan ibarətdir ki, Girdiman qalası təkcə müdafiə 

istehkamı  deyil,  eyni  zamanda  Ģəhər-qala  olub.  Halbuki,  CavanĢir  qalası  barədə 

bunu söyləmək olmaz. Yəni, CavanĢir qalası bir daha təkrar edirik ki, sırf müdafiə 

qalası  olub.  Ona  görə  də  Girdiman  qalası  ilə  CavanĢir  qalasını  eyniləĢdirmək 

düzgün  olmazdı.  Bəs  elə  isə  CavanĢir qalasını  kim  və nə vaxt  tikdirib?  Bizə  elə 

gəlir ki, bu qala hər halda CavanĢirin hakimiyyəti dövründən sonra tikilib. Çünki, 

CavanĢirin,  yaxud  da  onun  sələflərinin  hakimiyyəti  illərində  tikilmiĢ  olsaydı,  bu 

barədə  sözsüz  ki,  M.Kalankatuklu  yazardı.  Bununla  belə,  bu  qalanın  CavanĢirlə 

əlaqəsi  olduğunu  da  danmaq  qeyri-mümkündür.  Təkcə  elə  ona  görə  ki,  bu  qala 

CavanĢirin hakimiyyətdə olduğu VII əsrdə tikilib və onun adını daĢıyır. Fikrimizcə, 

bu  halda  qalanın  VII  əsrin  sonlarında,  daha  doğrusu CavanĢirin  ölümündən sonra 

və  məhz  onun  Ģərəfinə  tikildiyini  ehtimal  etmək  daha  məntiqə  uyğun  olardı  [50, 

111].  ġair  Dəvdəkin  onun  ölümünə  yazmıĢ  olduğu  ağıdan  göründüyü  kimi, 

---