Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

124 

 

Abidənin  planından  göründüyü  kimi,  qapı  yeri  dirsək  formasındadır  (XLI 

tablo).  Qapı  yerindən  içəridə  əsas  divarlara  bitiĢik  vəziyyətdə  olan  qövsvari 

formada kiçik divar qalıqları çox güman ki, qalanın müdafiəsinin effektli təĢkilinə 

xidmət  edib.  Ehtimal  ki,  qala  qarnizonu  məhz  həmin  yerdə  daimi  olaraq  növbə 

çəkirmiĢ.  Xatırladaq  ki,  qalaya  gələn  yol  həddindən  artıq  dik  olduğundan,  bu 

səmtdən  düĢmənin  effektli  həmləsi  praktiki  baxımdan  mümkün  deyil.  Odur  ki, 

CavanĢir  qalası,  hətta  kiçik  bir  qarnizonla  belə  sayca  qat-qat  artıq  olan  düĢmən 

hücumundan qorunmaq imkanlarına malik olub. 

Qalanın cənub divarları və oradakı bürclər özünün möhkəmliyi ilə diqqəti 

cəlb edir. Burada yarıuçuq vəziyyətdə belə qala divarlarının hündürlüyü 10-12 m-ə, 

qalınlığı  isə  1,2-1,5  m  təĢkil  edir  (XLIII-XLIV  tablolar).  Mailliyi  45°-dən  artıq 

olan  dik  yamacda  bu  cür  möhtəĢəm  qala  tikmək,  əlbəttə  ki,  həm  fiziki,  həm  də 

mühəndis-texniki baxımdan olduqca çətindir. Lakin qalanın dövrümüzədək, demək 

olar ki, tam salamat vəziyyətdə qalması onu göstərir ki, qədim ustalar bu çətin və 

mürəkkəb iĢin öhdəsindən bacarıqla gəlmiĢlər. 

Cənub divarları boyunca olan ərazidə tikinti iĢlərinə baĢlamazdan əvvəl dağ 

yamacı Ģərq-qərb istiqamətində qazılaraq orada nəhəng süni terras yaradılıb (XVII 

tablo,  Ģək.2).  Belə  bir  terrasın  olması  iki  cəhətdən  labüd  idi.  Birincisi,  ərazini 

hamarlamadan,  orada  nəhəng  müdafiə  sistemi  inĢa  etmək  olmazdı.  Terrasda  isə 

həm  kifayət  qədər  dərin  bünövrə  yeri  qazmaq,  həm  də  asanlıqla  inĢaat  iĢləri 

aparmaq  mümkün  idi.  Ġkincisi,  belə  bir  terrasın  mövcudluğu  gələcəkdə  qala 

divarları  daxilində  müdafiə  qüvvələrini  yerləĢdirmək,  onların  asanlıqla  manevr 

etmələrini təmin etmək baxımından da zəruri idi. Yəni, əgər həmin ərazilərdə terras 

yaradılmasaydı,  qala  divarları  nə  qədər  hündür  və  nə  dərəcədə  əzəmətli  olsaydı 

belə, onun içərisi kənardan görünəcəkdi. Bu isə istənilən müdafiə istehkamı üçün 

məqbul keyfiyyət hesab oluna bilməzdi. Qalanın cənub divarları kifayət qədər uzun 

və hündür olduğundan, o bir neçə yerdə iri dayaq-bürclərlə möhkəmləndirilib. 

Həmin  bürclər  düzbucaqlı  və  ya  yarımsilindrik  formadadır.  Düzbucaqlı 

formada  olan  bürclərin  qala  divarlarına  perpendikulyar  olan  hissəsinin  uzunluğu 

4,2 m, qala divarlarına paralel olan hissəsinin uzunluğu isə 9,3 m-dir (XLIV tablo, 

Ģək.1). Ondan 5 m Ģərqdə olan yarımsilindrik formalı digər bürc də əzəmətinə görə 

düzbucaq  formalı  bürcdən  geri  qalmır.  Bu  bürclər  kənardan  baxanda  qoĢa  bürcü 

xatırladır.  Maraqlıdır  ki,  yarımsilindrik  formalı  bürcdən  Ģərq  tərəfdəki  sonuncu 

bürc  də  yarımsilindrik  formadadır.  Qala  qapısı  yanındakı  bürclər  isə  düzbucaqlı 

formada inĢa edilib. Beləliklə, qalanın cənub fasadının memarlıq görkəmində ciddi 

bir harmoniya yaradılıb [143, 135]. 

Mütəxəssislərin rəyincə, düzbucaqlı formalı bürclər dairəvi və yarımdairəvi 

bürclərə  nisbətən  daha  qədim  tarixə  malikdir.  Memarlıq  baxımından  daha  sadə 

olan  bu  cür  bürclərin  inĢası  da  xeyli  asan  olub.  Lakin,  bu  cür  bürclər 

dözümlülüyünə görə dairəvi və yarımdairəvi bürclərdən geri qalır. Yəni, kənardan 

bu  bürclərə vurulan hər hansı bir zərbə, bilavasitə zərbənin dəydiyi nöqtəyə təsir 

---

125 

 

edir və bu səbəbdən də onun dağıdıcı effekti yüksək olur. Dairəvi və yarımdairəvi 

bürclərdə  isə  zərbənin  təsiri  bərabər  səviyyədə  bürcün  bütün  hissələrinə  yayılır, 

beləliklə  də,  onun  dağıdıcı  təsiri  minimuma  enir.  Görünür,  elə  bu  səbəbdən  də 

memarlıq sənəti inkiĢaf etdikcə müdafiə məqsədi ilə inĢa edilən tikintilərdə dairəvi 

və yarımdairəvi bürclərə daha çox üstünlük verilmiĢdir. 

Qalanın  cənub  divarları  orijinal  hörgü  sistemi  ilə  də  diqqəti  cəlb  edir. 

Maraqlıdır  ki,  divarın  bünövrəyə  yaxın  hissəsi  ölçüləri  50x80  sm-ə  çatan  iri 

daĢlarla,  ondan  üstdəki  cərgə  isə  xırda  daĢlarla  hörülüb.  Daha  sonrakı  cərgənin 

hörgüsündə  isə  yenidən  nisbətən  daha  iri  daĢlardan  istifadə  edilib.  Doğrusu, 

inanmaq olmur ki, bu cür nəhəng daĢları Ağçay dərəsindən buraya necə qaldırıblar 

və  nə  üçün  onlardan  bünövrədə  deyil,  qala  divarları  təqribən  3-4  m  qalxandan 

sonra hörgüdə  istifadə  edilib?  Görünür, həmin  daĢlar  tikintiyə  Ağçay  dərəsindən 

qaldırılmayıb.  Əslində,  onlar  çay  daĢından  daha  çox  vulkanik  mənĢəli  daĢlara 

bənzəyir.  Bizə  belə  gəlir  ki,  tikintidə  istifadə  edilən  həmin  iri  daĢlar  qala  divarı 

boyunca  terras  yeri  qazılarkən  üzə  çıxıb  və  onları asanlıqla  yuvarlayaraq  divarın 

üstünə qoyublar. 

Qalanın  cənub  divarlarının  hərbi-strateji  əhəmiyyətini  təsdiqləyən 

dəlillərdən  biri  də,  orada  müxtəlifölçülü  xüsusi  mazğalların  olmasıdır.  Belə 

mazğallardan  bir  neçəsi  qoĢa  bürclər  arasındakı  hissədədir  (XLIV  tablo,  Ģək.1). 

Onlar içəri tərəfdə bir qədər geniĢ, çöl tərəfə doğru isə daralan formadadır. Ölçüləri 

içəridə  45x30  sm,  çöl  tərəfdə  isə  37x15  sm-dir.  QoĢa  bürclərdən  qərbə  və  Ģərqə 

doğru olan hissələrdəki mazğallar isə həcmcə daha iridir. Onların ölçüləri: eni 40-

50  sm,  hündürlüyü  1-1,2  m-dir.  Mazğalların  hamısı  əsasən  adam  boyu  çatan 

hündürlükdədir.  Xatırladaq  ki,  qıvrıla-qıvrıla  üzüyuxarı,  qalaya  doğru  gələn  yol-

cığır  da  birbaĢa  mazğallar  olan  ərazinin  qarĢısından  keçir. Odur ki,  qalaya  gələn 

yolu  və  ətraf  ərazini  nəzarətdə  saxlamaq,  zərurət  yarananda  müxtəlif  vasitələrlə 

düĢmənə zərbə endirmək üçün də bu mazğallar çox əlveriĢlidir. 

Qalanın  Ģərq  divarları  Ağ  çayın  sağ  sahili  boyunca  uzanan  sıldırım 

yamacların üstündə tikilib. Bu hissədə tikintinin mühəndis-texniki həlli bütünlüklə 

relyefə  uyğunlaĢdırılıb  (XLVII  tablo).  Beləliklə, həmin hissədə  divarlar  daha  çox 

əyri  və  sınıq  xətlər  boyunca  inĢa  edilib.  Dirsək  əmələ  gələn  yerlərdə  divarlar 

diametri  təqribən  3-7  m  olan  nisbətən  kiçikhəcmli  yarımsilindrik  bürclərlə 

möhkəmləndirilib. Mütəxəssislərin rəyincə, «ciddi nizama və müəyyən ritmə tabe 

olmayan həmin bürclərin yerləĢməsində də konkret məntəqənin (daha dəqiq desək, 

konkret nöqtə və ya ərazinin - Q.C.) müdafiəsi və möhkəmliyi Ģərti gözlənilmiĢdir» 

[143, 136-137]. 

CavanĢir qalası iki hissədən ibarətdir:  Əsas qala və iç qala. Abidənin Ģərq 

divarları Ģimal-Ģərq nöqtədə iç qala ilə birləĢir. Ġç qala daha çox dağıntıya məruz 

qaldığından,  onun  forma  və  quruluĢu  barədə  konkret  fikir söyləmək  çətindir.  Bir 

Ģey məlumdur ki, o, dağın yastan hissəsini bütünlüklə əhatə edir və qalanın ümumi 

ərazisinin təqribən beĢdə birinə bərabərdir. Orada irili-xırdalı çoxlu arakəsmə divar 

---