Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MEHRƏVAN (BƏYĠMLĠ QALASI)
96
çevrildiyindən xəbər verirdi. Və çox güman ki, bu dövrdə Mehranilərin mərkəzi iqamətgahı da artıq Mehrəvanda deyil, elə Qəbələnin özündə yerləĢirdi. Fikrimizcə, Mehrəvanın sonrakı mərhələdə inkiĢaf edərək böyüməməsi, əksinə, tədricən sönərək tarix səhnəsindən getməsi də, məhz bu amillə əlaqədar ola bilərdi. Yəni, vilayətin idarəçiliyi və onu qoruyan hərbi qarnizonun Qəbələyə köçməsi qədim paytaxt Ģəhərində həyatın daha qaynar məcraya düĢməsinə, Mehrəvanın isə ölkənin mədəni, iqtisadi və siyasi həyatında arxa plana keçməsinə və nəticə etibarı ilə iflasına gətirib çıxarıb. Mehranın oğlu Armayelin nəvəsi Vardanın (ona Cəsur Vardan deyirdilər - Q.C.) hakimiyyəti dövründə Mehranilər sui-qəsd yolu ilə AranĢahları devirərək bütövlükdə Albaniyada siyasi hakimiyyətə yiyələniblər. M.Kalankatuklunun yazdığına görə, o, (yəni, Vardan - Q.C.) ürəyinə vəfasızlıq salaraq... yerli AranĢahları guya qonaqlığa dəvət edərək» onları ölüm yeməyi ilə zəhərləyir, sonra da öz qohumu, qızının əri, AranĢah Zərmehrdən savayı 59 nəfərin baĢını vurdurmaqla bütövlükdə Albaniya taxt-tacına sahib durub [120, 101]. Beləliklə də, Albaniya bütünlüklə Girdiman feodallarının hakimiyyəti altına keçib.
Ötən əsrin 50-ci illərindən baĢlayaraq Azərbaycanın qədim və orta əsr Ģəhərlərinin tarixinin arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi istiqamətində geniĢmiqyaslı tədqiqat iĢləri aparılmıĢdır [14; 31; 77; 101; 227; 289; 310; 415]. Lakin bununla belə onu da etiraf etmək lazımdır ki, qədim və orta əsr mənbələrində adı çəkilən, bir qisminin isə, hətta, coğrafi koordinatları bəlli olan neçə-neçə Azərbaycan Ģəhərinin yeri hələ də elm üçün sirr olaraq qalmaqdadır [111, 72-87]. Qədim və orta əsrlərə aid bir sıra Ģəhər yerləri də mövcuddur ki, onların tarixi mənbələrdə adı çəkilən Ģəhərlərdən məhz hansının qalıqları olduğunun müəyyənləĢdirilməsi də hələlik həllini gözləyən problemlərdəndir. Tarixi mənbələrdə, xüsusilə də M.Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərində adı çəkilən, lakin bu günədək dəqiq yeri bəlli olmayan erkən orta əsr Azərbaycan Ģəhərlərindən birisi də Mehrəvan Ģəhəridir [120, 101]. Doğrudur, Mehrəvanın lokalizəsi ilə bağlı tarixi-arxeoloji ədəbiyyatda artıq müəyyən ehtimallar söylənilib [50, 113-119]. Maraqlı burasıdır ki, hələlik Mehrəvan Ģəhərinin qalıqları olduğu güman edilən abidələrin hamısı məhz ġirvan ərazisindədir. 2004-cü ildə Ağsu rayonu ərazisində aĢkar edilən və bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Mehrəvan Ģəhərinin qalıqları olduğu güman edilən daha bir erkən orta əsr abidəsi - Bəyimli qalası da (yerli sakinlər bu abidəni Torpaqqala adlandırırlar) bu sıraya əlavə olunmalıdır. Xatırladaq ki, Bəyimli qalası Azərbaycanın arxeoloji xəritəsində Torpaqqala adı ilə bəlli olan üçüncü abidədir. Məlum olduğu kimi, Qax və Tovuz rayonları ərazisində də Torpaqqala adı ilə məlum olan ilk orta əsr abidələri mövcuddur [229; 232]. Torpaqqala adı ilə,
97
həmçinin, Orta Asiya ərazisində də III-VI əsrlərə aid Ģəhər olduğu bildirilir [626, 162-176]. Qaraməryəm tirəsindən cənubda, Ağsu rayonunun Bəyimli kəndi ərazisində, Girdiman çayının sol sahilində yerləĢən Torpaqqala abidəsinin ərazisi 9 hektara yaxındır (XIX tablo). Ətrafı 10-15 m hündürlüyü olan val-qala divarı ilə əhatələnib. Düzbucaqlı formada olan abidənin Ģimal divarlarının uzunluğu 323 m, cənub divarlarının uzunluğu 295 m, Ģərq divarlarının uzunluğu 338 m, qərb divarlarının uzunluğu isə 405 m-dir (XX tablo). Künclərdə hündür bürc yerləri olduğu aydın bilinir (XXVII tablo, Ģək.3). Maraqlıdır ki, qala divarlarının xaric tərəfdən hündürlüyü onun içəri tərəfdən olan hündürlüyündən iki dəfə çoxdur. Bu, qala divarlarının xaric tərəfinin torpağının qazılaraq qala divarı üstünə yığılması nəticəsində belə olub. Beləliklə, qala divarları hündürləĢdikcə, onun xarici tərəfi daha da dərinə düĢməklə bir növ keçilməz xəndək vəziyyəti almıĢdır (XXII tablo). Bu da sözsüz ki, Ģəhərin müdafiəsini asanlaĢdıran faktorlardandır. Xatırladaq ki, eyni hal Beyləqan və Qəbələ Ģəhərlərində də qeydə alınmıĢdır [77, 25-26; 31, 26- 28]. Bəyimli qalasının əsas giriĢ qapılarının cənub və qərb tərəfdən olduğu güman edilir. Qalanın ərazisi uzun illər ərzində pambıq və taxıl əkmək məqsədilə Ģumlanıb. 60-cı illərdə isə üzüm əkmək məqsədilə qala ərazisi təqribən 60-70 sm dərinliyində plantaj edilib. Bu zaman çoxlu maddi-mədəniyyət nümunələri üzə çıxıb. Təəccüb doğuran odur ki, illər uzunu belə bir möhtəĢəm abidə təsərrüfat iĢləri zəminində ardıcıl olaraq dağıdılıb, yerli orqanlar isə bütün bunlar barəsində vaxtında əlaqədar təĢkilatlara məlumat verməyiblər. Beləliklə də, tariximizin neçə- neçə qiymətli yadigarları əldən-ələ keçərək it-bat olmuĢdur. Daha təəccüblüsü odur ki, belə bir mühüm abidə, bütövlükdə, elmi ictimaiyyətin diqqətindən kənarda qalıb. Yəni, bu günədək nəĢr edilmiĢ tarixi-arxeoloji əsərlərdə, xəritələrdə, ensiklopedik nəĢrlərdə, hətta Mədəniyyət Nazirliyinin təsdiq etdiyi və dövlət tərəfindən mühafizə olunduğu bildirilən tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısında belə Bəyimli qalasının adına rast gəlmirik. Onun adı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiĢ «Azərbaycan Respublikası ərazisində Dövlət mühafizəsinə götürülmüĢ daĢınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsü» toplusuna da daxil edilməyib [19]. Belə bir abidənin mövcudluğu barədə ilk dəfə «Xalq qəzeti»nin əməkdaĢı Hacı Qüdrət Piriyevin məlumatı əsasında jurnalist Tahir Aydınoğlu 1991-ci ildə «Kommunist» qəzetində «Torpaqqala - unudulmuĢ xəzinə» adlı məqalə dərc etdirmiĢdir [60, 243-248]. 2003-cü ildə Azərbaycan Dövlət Televiziyası tərəfindən «Girdiman» adlı tarixi-sənədli film çəkilərkən bu sətirlərin müəllifinin təĢəbbüsü ilə Bəyimli qalası barəsində də həmin filmə süjet daxil edilmiĢdir. Nəhayət, 2004- cü ilin may ayında bu sətirlərin müəllifinin rəhbərliyi ilə Bəyimli qalasında kəĢfiyyat xarakterli ilkin arxeoloji tədqiqat iĢləri aparılmıĢdır [51; 59; 60]. Bu Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|