Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
84
qazıntı dərinə düĢdükcə həmin divar qalıqlarının davamını mərkəzi hissədə də izləmək mümkün olacaqdı. 1984-cü ilin tədqiqat mövsümündə ötən ildən yarımçıq qalmıĢ qazıntı sahəsi Ģərqə doğru daha 20 m geniĢləndirilib. Beləliklə, qazıntı sahəsi təpənin üst hissəsini bütünlüklə əhatə etməklə, təqribən 800 kv.m-ə çatdırılıb (I tablo). GeniĢləndirilmiĢ sahədə təqribən 0,3-0,4 m dərinlikdə əvvəlki illərdən məlum olan divarların Ģərqə doğru davam etdiyi müəyyənləĢdirilib. Hansı ki, həmin divarlar təpənin Ģərq kənarı boyunca Ģimal-cənub istiqamətində olan divara birləĢərək vahid tikinti kompleksi yaradır. Beləliklə, tikinti kompleksi təpənin üst hissəsini bütünlüklə əhatə etməklə təqribən 800 kv.m-ə qədər sahəni tutur. Əvvəlki illərdə öyrənilmiĢ sahələrdə olduğu kimi, 1984-cü il mövsümündə təpənin Ģərq tərəfində açılmıĢ yeni sahədə də yan divarlara perpendikulyar olan daxili divar qalıqları olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. Həmin divar-arakəsmələr bir- biri ilə qovuĢaraq çoxsaylı otaq yerləri əmələ gətirir (V tablo). Onların demək olar ki, hamısı kvadrat və ya düzbucaqlı formasındadır. Yan divarlar (yəni, əsas divarlar) kimi, bu divarlar (yəni, köməkçi divarlar) da yonulmuĢ çay daĢından hörülüb. Tikintidə birləĢdirici material kimi sarı palçıqdan istifadə edilib. Divarların möhkəmliyini təmin etmək üçün ağac kəmərlərdən istifadə olunduğu güman edilir. Xatırladaq ki, keçən əsrin 60-cı illərinədək Girdiman hövzəsinin yaĢayıĢ məntəqələrində analoji tikinti üsullarından geniĢ istifadə olunub. Bu cür tikinti üslubundan Girdiman ərazilərində geniĢ istifadə olunduğunu Lahıcın və Basqalın həm qədim, həm də müasir binalarında da müĢahidə etmək mümkündür. Qırlartəpə tikinti kompleksinin yan divarları, arakəsmə funksiyası daĢıyan digər divarlarla müqayisədə qalın və möhtəĢəmdir. Bu isə həmin divarların, yəni, təpənin bütün tərəflərini əhatə edən yan divarların, eyni zamanda həm də qala divarları funksiyası daĢıdığından xəbər verir. Kompleksə giriĢ cənubdan və Ģərqdən olub. Tədqiqatlar zamanı hər iki tərəfdə qapı yerləri olduğu müəyyənləĢdirilib. Qapı yerlərinin altında və kənarında qalın kömür qalıqları qeydə alınıb. Yuxarıda deyildiyi kimi, qazıntıya yeni baĢlananda təpənin mərkəzi hissəsində divar qalıqları olduğu bilinmirdi. Lakin, dərinlik 0,7-0,8 m-ə çatdırıldıqda, yan divarlara yaxın hissələrdə aĢkar edilmiĢ arakəsmə-divar qalıqlarının davamı tədricən təpənin mərkəzi hissəsində də üzə çıxıb. Lakin, mərkəzi hissələrdəki divarların bünövrə hissələri yan divarlara və ona yaxın olan divarlara nisbətən pis qalmıĢdır (IX-X tablolar). Bu, fikrimizcə, iki mühüm amillə əlaqədar ola bilərdi. Birincisi, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, təpənin orta hissəsi çöküb və təbiidir ki, bu zaman həmin ərazidəki divarlar da deformasiyaya uğrayaraq dağılıb. Ġkincisi, ola bilsin ki, kompleks inĢa edilərkən mərkəzi hissədəki divarların köməkçi, yardımçı divar olduğunu nəzərə alaraq, onların möhkəmliyinə o qədər də əhəmiyyət verilməyib. 1985-ci ilin qazıntıları Qırlartəpə tikinti kompleksinin daha ətraflı öyrənilməsinə imkan yaradıb. Yəni, həmin il aparılan axtarıĢlar tikintinin ümumi 85
mənzərəsinə aydınlıq gətirilməsi ilə nəticələnib. Bu cəhətdən öyrənilməsi vacib olan məsələlərdən birisi əsas-yan divarların ölçülərini müəyyən etmək idi. Məlum olduğu kimi, əvvəlki illərin axtarıĢları zamanı əsas-yan divarların ancaq içəri tərəfi açılmıĢdı. Abidənin çöl tərəfinin maillik dərəcəsi yüksək olduğundan orada qazıntı aparılması divar qalıqlarının uçub-dağılması ilə nəticələnə bilərdi. Odur ki, ekspedisiya rəhbərliyi yan divarların çöl tərəfini bütünlüklə deyil, qismən açmaqla kifayətləndi. Beləliklə, 1985-ci ildə təpənin Ģimal tərəfində 4 m məsafədə əsas - yan divarların kənarı açıldı və təqribən 0,9-1 m dərinlikdə daha bir divarın bünövrə yeri üzə çıxdı. Əsas divara perpendikulyar olan bu divar, görünür, dayaq-kontrfors funksiyası daĢıyıb. Tədqiqatlar davam etdirilərkən əsas-yan divarların qalınlığının 3,1 m olduğu müəyyən edildi. Təpənin cənub divarının çöl tərəfi açıldıqda da təqribən eyni mənzərə qeydə alındı. Yəni, tikinti kompleksinin cənub qapısı ətrafında qazıntı davam etdirilərkən, orada divar qalıqlarının hündürlüyünün 0,6 m, qalınlığının 3,2 m, qapı yerinin eninin isə 2,4 m olduğu müəyyənləĢdirildi. Maraqlıdır ki, qapı yeri təmizlənərkən onun altında da divar qalıqları qeydə alınıb. Bu, tikinti kompleksinə olan əsas giriĢ qapısının yer səthindən təqribən 25-30 sm hündürdə olduğunu deməyə əsas verir. Qapı yeri öyrənilərkən onun həm içəri, həm də çöl tərəfində yanaraq kömür olmuĢ ağac kətil qalıqları aĢkar olunmuĢdur. Kömürün tərkibindən onun palıd ağacına aid olduğu aydın bilinirdi. Ümumiyyətlə, bu ərazilərdə elə indinin özündə də tikintidə kətil və ya qapı baĢı üçün material seçilərkən bir qayda olaraq palıd ağacına üstünlük verilir. Bu da onunla əlaqədardır ki, palıd ağacı rütubətə dözümlü olmaqla bütün yerli ağac materiallarının ən uzunömürlüsüdür. Tədqiqatlar davam etdirilərkən təpənin Ģərq kənarı boyunca Ģimal-cənub istiqamətində uzanan yan divar da bütünlüklə açılmıĢdır. Onun uzunluğu 7,45 m, qalınlığı 3,2 m, hündürlüyü 1 m, oradakı qapı yerinin eni isə 1,4 m-dir. Təpənin cənub tərəfindəki qapı yerində olduğu kimi, Ģərq tərəfdəki qapı yerində də yanaraq kömürləĢmiĢ olan ağac kətil-qapı üstü qalıqları qeydə alınıb. Qırlartəpə tikinti kompleksi mürəkkəb daxili quruluĢa malikdir (II tablo). Kompleksin içərisində irili-xırdalı 20-yə qədər otaq yeri qeydə alınıb. Onların əksəriyyəti yan divarlara bitiĢik vəziyyətdədir. YonulmuĢ çay daĢından palçıq məhlulu vasitəsilə hörülmüĢ bu divarların qalınlığı 1,2-1,5 m-dir. Kompleksin mərkəzi hissəsi ilə müqayisədə kənar hissələrdə, yəni, yan divarlara yaxın hissələrdə arakəsmələr daha yaxĢı qalıb. Abidə-kompleksin Ģimal-qərb və cənub- qərb kənarlarındakı iki otaq yeri xüsusilə böyük maraq doğurur. Onların digər otaq-arakəsmələrdən əsas fərqi ondadır ki, həmin otaqlar qərb tərəfdə xeyli dərəcədə yan divarın içərisinə girir. Qazıntı davam etdirilərkən orada Ģiddətli hərarət nəticəsində yanaraq daĢlaĢmıĢ qalın torpaq və kül təbəqəsi qeydə alınmıĢdır. Ġçərisində çoxsaylı dəmir ərintiləri, keramika fraqmentləri, o cümlədən istehsal prosesində çıxar vəziyyətə düĢmüĢ nümunələr olan bu cür yanmıĢ- daĢlaĢmıĢ təbəqə sözsüz ki, həmin ərazidə uzun müddət ərzində metaliĢləmə sənəti Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|