Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
71
Diyallı və Təzəkənd kəndlərinin cənub əraziləri isə xalq arasında indi də «Çeyil» adlandırılır. BaĢdan-baĢa bataqlıq və qamıĢlıqlardan ibarət olan bu yerlər hətta yay mövsümündə də nəqliyyat üçün keçilməz olur. Ümumilikdə isə Həftəran çökəkliyi ərazisində bataqlıqlaĢmıĢ xam torpaqlar kifayət qədər geniĢ sahə tutur [37, 102]. Alazan-Həftəran çökəkliyinin yaranması ilə bağlı geoloqların öz mülahizələri var [122, 91-93]. Əlbəttə, biz onlarla mübahisə etmək fikrində deyilik. Yəni, bu dağların da, yaylaların da, elə Həftəran çökəkliyinin də yaranması ilə bağlı onların fikirlərinə tam mənada hörmət edirik. Amma geoloqların tədqiqatlarında rastlaĢmadığımız bir məqamı da nəzərdən qaçırmaq istəməzdik. Söhbət ondan gedir ki, Girdiman və Göyçay çaylarının vaxtı ilə QuĢencə və Ġvanovka yaylalarından cənuba doğru çıxıĢı olmadığından, uzun bir dövr ərzində məhz Həftəran çökəkliyinə dolaraq orada böyük göl-dəniz əmələ gətirib. Həmin ərazidəki çeyillik və bataqlıqlar da çox güman ki, o vaxtdan qalıb. Lakin uzun illər ərzində Həftəran çökəkliyində (buna Həftəran dənizi də demək olar) suyun səviyyəsi həddindən artıq ĢiĢdiyindən, o bir neçə yerdən yaylanı yararaq cənuba doğru axmağa baĢlayıb. Bu yarğanlar həm Girdimançayın, həm Göyçay çayının, həm də Türyançayın orta axarında çox aydın müĢahidə olunur. Və zaman keçdikcə dağ çaylarının iti axınları həmin yarğanları daha da dərinləĢdirərək indiki vəziyyətə gətirmiĢdir. Eyni halı Girdimanın nisbətən aĢağı axarında da müĢahidə etmək olar. Belə ki, bir zamanlar çayın aĢağı axarının qarĢısını kəsən Qaraməryəm tirəsi bütöv olub. Buna görə də Girdimanın suyu həmin tirəni aĢaraq cənub ərazilərə daxil ola bilmirmiĢ. Beləliklə də Qaraməryəm tirəsi ilə QuĢencə yaylası arasında, yəni, indiki Ağsu Ģəhərilə Yuxarı Qaraməryəm arasında daha bir göl əmələ gəlib. Çox güman ki, Göyçay rayonunun Yekəxana və ġahsoltanlı kəndləri, habelə Ġsmayıllı rayonunun Xəlilli, Qubaxəlilli, Gəraybəyli və Külüllü kəndləri ərazilərindəki bataqlıqlar da məhz həmin gölün qalıqları kimi izah olunmalıdır. Lakin həmin gölün də aqibəti, görünür, yuxarıda barəsində bəhs etdiyimiz Həftəran dənizinin aqibətinə bənzəyib. Belə ki, orada da suyun səviyyəsi müəyyən həddə çatdıqdan sonra, o, tədricən Qaraməryəm tirəsinin üstündən aĢmağa baĢlayıb. Beləliklə, Qaraməryəm tirəsində də Girdiman çayının aĢağı axarı istiqamətində 5-6 yerdə iri yarğanlar əmələ gəlib. Ola bilsin ki, ilk vaxtlarda həmin yarğanlar yerli sakinlər tərəfindən ġirvanın aran ərazilərini suvarma məqsədilə süni surətdə yaradılıb. Lakin sonralar zaman keçdikcə sel suları həmin yarğanları daha da dərinləĢdirərək indiki vəziyyətə gətirib. Hər halda bu da faktdır ki, elə indinin özündə də yaz-yay mövsümündə aran kəndlərin sakinləri məhz Qaraməryəm tirəsindəki yarğanlarda suyun istiqamətini müxtəlif səmtlərə yönəltməklə suvarmanı təĢkil edirlər. Zəngin su ehtiyatları ilə yanaĢı, münbit torpaqları da Həftəran vadisinin əbədi sərvətidir. Burada geniĢ sahələri əhatə edən bağlar, meĢələr, əkinlər min illərdir ki, yerli sakinlərin daimi dolanacaq sahəsinə çevrilib. Fındıq, qoz, alma, armud və çəyirdəklilər Həftəran düzündə xüsusilə geniĢ yayılıb. Xatırladaq ki, akademik V.D.Hacıyevin tədqiqatları əsasında Zaqatala-Lahıc fiziki-coğrafi 72
rayonunda alp landĢaft qurĢağında 309, subalpda 860, meĢə-çəməndə 846 və meĢə qurĢağında 1414 bitki növü qeydə alınmıĢdır [369; 370]. Qəbələ və Qırlartəpədən əldə olunan arxeoloji tapıntılar göstərir ki, yerli sakinlər hələ qədim zamanlardan baĢlayaraq meyvəçilikdən geniĢ surətdə yararlanıblar. Əfsuslar olsun ki, XX əsrin son onilliklərindən baĢlayaraq təbiətdən istifadə balansı pozulduğundan Həftəran çökəkliyindəki sıx meĢələr və bağlar baĢdan-baĢa qırılaraq məhv edilib. Özü də təbiətə bu cür dağıdıcı münasibət təkcə Həftəran düzənliyində deyil, bütövlükdə BaĢ suayrıcından cənuba doğru olan ərazilərin hamısına aiddir. Bu isə nəticə etibarı ilə ərazinin iqliminə, su ehtiyatlarının azalmasına, təhlükəli sellərin və istilərin artmasına, eroziya və uçqunların intensiv xarakter almasına səbəb olub. Qədim Girdiman vilayətinin Sanqalan, QuĢencə və Ġvanovka yaylaları da daxil olmaqla Həftəran çökəkliyindən baĢlayaraq Qaraməryəm tirəsinədək olan əraziləri dəmyə əkinçilik üçün əlveriĢli ərazilərdir. Coğrafi ədəbiyyatda Acınohur- Ceyrançöl öndağlığı fiziki-coğrafi rayonu kimi tanınan bu yerlərdə taxılçılıq xüsusilə yüksək inkiĢaf edib. ġərqdə Ağsuçayadək davam edən bu ərazinin relyefinin mütləq yüksəkliyi 200 m-lə 700-1000 m arasında dəyiĢir. Əsasən asimmetrik quruluĢlu alçaqdağ tirələrindən və onların arasında olan sinklinal quruluĢlu çökəkliklərdən, habelə yüksək düzənliklərdən ibarətdir [18, 8]. Ərazidə yerüstü Ģirin su ehtiyatları azdır. Odur ki, su mənbəyi kimi baĢlıca olaraq həmin əraziləri kəsən tranzit çaylardan istifadə olunur. Ərazinin iqlimi quraq olduğundan orada bağçılığı inkiĢaf etdirmək o qədər də əlveriĢli deyil. Bu baxımdan təkcə üzümçülük istisnalıq təĢkil edir. Yəni, həmin ərazilərdə indi olduğu kimi, lap qədim zamanlarda da geniĢ və məhsuldar üzüm bağları olub. Ona görə də taxılçılıqla yanaĢı, üzümçülük və Ģərabçılıq da yerli əhalinin təsərrüfat həyatında olduqca mühüm yer tutub. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, Acınohur- Ceyrançöl öndağlığı, daha konkret desək Həftəran çökəkliyi ilə Qaraməryəm tirəsi arasındakı yaylalar həm aran, həm də dağlıq ərazilərlə müqayisədə tarixən daha erkən məskunlaĢıbdır. Bu ərazi həyatın intensivliyi və uzunmüddətli olması ilə ətraf ərazilərdən ciddi surətlə seçilir. Bu da sözsüz ki, hər Ģeydən öncə ərazinin ibtidai insanların yaĢaması üçün əlveriĢli təbii imkanlara malik olması ilə izah olunmalıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Alazan-Əyriçay fiziki-coğrafi rayonu Ģərqdə Girdimançaya qədər davam edir. ġamaxı fiziki-coğrafi rayonu isə Ağsuçaydan Ģərqə olan əraziləri əhatə edir. Elə isə Girdimançayla Ağsuçay arasındakı ərazilər hansı fiziki-coğrafi rayona aid edilməlidir? Təəccüblüdür ki, Azərbaycanın fiziki- coğrafi rayonlaĢmasına dair ədəbiyyatda bu suala konkret cavab tapmaq mümkün deyil. Fikrimizcə, Alazan-Əyriçay fiziki-coğrafi rayonunun qərb sərhədlərini Girdimançayadək deyil, Ağsuçayadak götürməklə coğrafi ədəbiyyatdakı bu qeyri- müəyyənliyə son qoymaq olar. Həmin ərazinin relyefinin, iqliminin, torpaq və bitki örtüyünün uyğunluğu da məhz bu cür düĢünməyə əsas verir. Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|