Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Axox çayı.
- Göyçay çayı.
- Türyan çayı.
- Əsas faktorlar
69
Kürə qovuĢur. Girdiman vilayətinin Kürboyu əraziləri əlveriĢli suvarma imkanları, həmçinin ilin əksər vaxtlarında bataqlıq və çəmənliklərə çevrilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Kürdən ayrılan süni arxlar və kanallar, vaxtilə Kür çökəkliyi ərazilərini suvarıb. Beləliklə, əsrlər, minilliklər boyu ərazisindən keçdiyi ölkələrin və sahillərində məskunlaĢan xalqların həyatında Kür çayının çox mühüm rolu olmuĢdur. Bu barədə antik və orta əsr müəlliflərindən Strabonun [617, 475, 482, 486], Plininin [34, 25-26], Ptolemeyin [206, 23, 24], alban tarixçisi Moisey Kalankatuklunun [120, 122, 129] və qeyrilərin əsərlərində yetərincə məlumatlara rast gəlirik. Əyriçay. Azərbaycan ərazisində Əyriçay adı ilə iki çay məlumdur. Onlardan birisi Alazan çayının, digəri isə Göyçay çayının sol qoludur. Həmin çaylardan yalnız ikincisinin Girdiman vilayətinə aidiyyatı var. Uzunluğu 36 km, hövzəsinin sahəsi 427 km 2 olan bu çay baĢlanğıcını Niyaldağ silsiləsindən götürür. Əsasən yeraltı, qismən də yağıĢ suları ilə qidalanır [8, 153]. Əsas qolları Axox, Cülyan, Talıstan və Diyallı çaylarıdır. Suyunun bir hissəsi kanal vasitəsilə AĢıqbayram və Yekəxana su anbarlarına axıdılır. Ġsmayıllı və Göyçay rayonlarının əkin və bağ sahələrinin suvarılmasında Əyriçaydan geniĢ istifadə olunur. Axox çayı. Göyçayın sol qolu olan Əyriçayın sağ qolu. Uzunluğu 25 km, hövzəsinin sahəsi 692 km 2 -dir. BaĢlanğıcını Qovdağ silsiləsindən (2000 m yüksəklikdən) götürür. DaĢanda rayonun Xənəyə və Qalınçaq kəndləri üçün ciddi təhlükə yaradır [6, 494]. Axox çayın yatağındakı zəngin qum və çınqıl ehtiyatlarından tikintidə geniĢ istifadə olunur.
Cənub yamacından (1980 m yüksəklikdən) götürür. Uzunluğu 113 km, hövzəsinin sahəsi 1170 km 2 -dir [292]. Əyriçay, Axoxçay, Vəndamçay, Qalacıq çayları əsas qollarıdır. Əsasən qar, yağıĢ və yeraltı sularla qidalanır [8, 109]. Hövzəsində AĢıqbayram və Yekəxana su anbarları yaradılmıĢdır. Sahilində olan Ģəhər və kəndlərin (Göyçay Ģəhəri, Qalacıq, Ġstisu, ÇayqovuĢan, Vələsin, Buynuz, Sumağallı, Topçu, Məmmədağalı, Bunud, Həzrə və s. kəndlər) əhalisi suvarma və içməli su mənbəyi kimi Göyçay çayından istifadə edirlər.
yamacından (3680 m yüksəklikdən) götürərək Oğuz, Qəbələ, AğdaĢ və Zərdab rayonları ərazisindən keçir. Uzunluğu 180 km, hövzəsinin sahəsi 1480 km 2 -dir. Əsasən qar, yağıĢ və yeraltı sulardan qidalanır. Orta illik axın həcmi 565 mln.m 3 - dir. Güclü sel törədir. AĢağı axını Qarasu adlanır. Tikanlı, Qoçalan və Dəmiraparan çayları Türyan çayın əsas qollarıdır. DaĢanda Oğuz, Qəbələ, AğdaĢ və Zərdab rayonlarının bir sıra yaĢayıĢ məntəqələri üçün təhlükə yaradır [8, 391].
Niyaldağ silsiləsindəki Sarıbulaq dağından (2110 m yüksəklikdən) götürür. Uzunluğu 85 km, hövzəsinin sahəsi 527 km 2 -dir. AĢağı axarında kanal vasitəsilə Kür çayına axıdılır. Əsas qolu Sulut çayıdır. Bundan əlavə Mücü və Basqal çayları 70
da Ağsuçaya qovuĢur. BaĢlıca olaraq yağıĢ və yeraltı sulardan, qismən də qar suyundan qidalanır. Daha çox yaz və payız aylarında daĢır. DaĢarkən Ġsmayıllı və Ağsu rayonlarının bir sıra yaĢayıĢ məntəqələri üçün ciddi təhlükə yaradır. Suyunun bir hissəsi kanal vasitəsilə Ağsu Ģəhərinin Ģimal-Ģərqindəki CavanĢir su anbarına axıdılır. ġirvan düzündəki bağ və bostanların, əkin sahələrinin suvarılmasında, habelə yerli əhalinin, xüsusilə də Ağsu Ģəhəri sakinlərinin içməli su ilə təchizatında Ağsuçaydan geniĢ istifadə olunur [6, 111]. Ümumiyyətlə, götürüldükdə BaĢ suayrıcından Həftəran çökəkliyinə daxil olan çaylar, çoxlu miqdarda irili-xırdalı qollardan ibarət olmaqla, olduqca sıx çay Ģəbəkəsi yaradıbdır. Həm də elə ilk baxıĢdan bu Ģəbəkədə ümumi bir sistem olduğu diqqəti cəlb edir. Belə ki, Həftəran çökəkliyindən baĢlayaraq Ģimala, yəni, Böyük Qafqazın Cənub yamacına doğru çaylar daraq diĢləri kimi Ģaxələnir. BaĢqa sözlə, mənbəyini Böyük Qafqazın Cənub yamacından götürən bir çox xırda çaylar Həftəran düzənliyinə çıxıĢda bir neçə məcrada cəmləĢir. Bunlar əsasən Ağsu, Girdiman, Göyçay və Türyan çaylarıdır. Maraqlıdır ki, həmin çaylar Acınohur- Ceyrançöl öndağlığını cənuba keçəndən sonra yenidən daraq diĢi kimi Ģaxələnirlər. Bu halda sözsüz ki, insanın ətraf mühitə təsiri də mühüm rol oynayıb. Konkret desək, həmin çaylar aran ərazilərə çatar-çatmaz, həm də müxtəlif kanallar Ģəbəkəsi ilə suvarma məqsədlərinə istiqamətləndirilir. Bütün bunlar isə ərazinin landĢaftının formalaĢması və diferensiasiyaya uğramasında mühüm rol oynayıb. Girdiman ərazisindən keçən çayların demək olar ki, hamısı sel təhlükəsi əmələ gətirir. Məhz bu səbəbdən də Cənub yamac Qafqazda intensiv sellər olan ərazi kimi dəyərləndirilir [156, 36]. Ərazinin geomorfologiyasını öyrənən mütəxəssislərin fikrincə, bu çaylarda selləri yaradan bir sıra faktorlar mövcuddur [158; 601]. Həmin faktorlar aĢağıdakılardan ibarətdir: Əsas faktorlar: Qravitasiya prosesləri, aĢınma, yatağın və hövzənin meyilliyi, torpaqların eroziyası, süxurların litologiyası və s. Bunlardan əlavə, sellərin baĢ verməsi, onların təhlükəlilik dərəcəsi bir çox digər köməkçi faktorların təsirilə də əlaqədar ola bilər. Lakin bütün hallarda həlledici faktor kimi daha çox meteoroloji Ģərait, həm də məhz leysan yağıĢları bilavasitə təhlükəli sellərin baĢ verməsinə səbəb olur [601, 25-35]. Həftəran vadisi yeraltı sularla da olduqca zəngindir. Bir sıra sahələrdə yeraltı sular həddən artıq üzdə olduğundan çoxlu bataqlıqlar əmələ gəlib. Görünür, elə bu cəhəti nəzərə alaraq mütəxəssislər «Həftəran» toponiminin «Abtörəyən» («Ab»+«törəyən») sözündən əmələ gəldiyini yazırlar. Məlum olduğu kimi «Ab» fars dilində «su» deməkdir. Bir daha təkrar edirik ki, Həftəran vadisi su ehtiyatı ilə çox zəngindir. Burada həm yeraltı sular üzdədir, həm də dağlardan axıb gələn bulaq və çayların suları da oraya toplanır. Beləliklə, Həftəran çökəkliyi sözün müəyyən mənasında, həm də sutoplayıcı funksiyaya malik bir ərazidir. Xatırladaq ki, Ġsmayıllı Ģəhərinin, Mican, Qalınçaq, Qəzli və bəzi digər kəndlərin ərazisi də keçən əsrin 50-60-cı illərinədək bütünlüklə bataqlıqlardan ibarət olub. Talıstan, Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|