Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
100
Məmmədquluzadənin, Sabirin, Hadinin, Şaiqin, Səhhətin, Üze- yir Hacıbəyovun və bir çox başqalarının beynəlmiləlçilik ideyalarını təbliğ edən əsərləri həmin bu mübarizənin məhsulu idi.
Məlumdur ki, bu yazıçıların hamısı eyni bir ideyanın yolçusu deyildir. Həmçinin dini təəssübkeşlik və millətçilik təbliğatına qarşı da hərə özünə məxsus ideya cəbhəsindən çıxış edirdi. Hüseyn Cavid də, demək olar ki, ilk əsərlərində öz sənətinə, üslubuna məxsus və öz görüşlərinə uyğun bir yol ilə dini təəssübkeşliyi pisləyirdi. ―Şeyx Sənan‖ faciəsi də bu əhvali-ruhiyyə ilə yaradılmışdı. Bu cəhəti H.Cavid yaradıcılığı ilə ciddi məşğul olan sovet tənqidçisi H.Zeynallı düzgün qiymətləndirib, 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi ―Şeyx Sənan‖ haqqında mülahizələrim‖ adlı məqaləsində əsərin yazıldığı dövrdə oxuculara təsirindən bəhs edərək yazırdı: ―Bütün dini, imanı təbii duyğular yolunda fəda edən Sənan... Azərbaycan ziyalılarına xoş gəlməkdə idi. Burada əski dindarlığa qarşı olan nifrətlər Şeyx Sənanın dili ilə, Cavid qələmi ilə vətəndaşlıq hüququ almaqda idi. Ona görə də cəmiyyət tərəfindən sevilmişdi... Müəllif ruhanilik içində olan çürüntü və yıprıntıları tamamilə meydana atmaqla mollalığa və ümumiyyətlə dinə olan ikrahı bir az da qüvvətləndirilmiş və bir az daha irəli gedərək... dinin kütlə üzərində hakimiyyətini itirdiyini və dinçilər arasında ―şübhə‖ və ―vəsvəsə‖ əmələ gəldiyini və bütün bunların sağlam və təbii həyat qarşısında nə qədər sönük, nə qədər gücsüz olduğunu göstərmişdi... 1 ‖.
Beləliklə, əsərin əhəmiyyəti, hər şeydən əvvəl, müasir məfkurə mübarizələrinin mühüm bir cəhəti ilə məhz dini təəssübkeşliyə qarşı mübarizə ideyaları ilə səsləşməsində idi. Birinci imperialist müharibəsi ərəfəsində və müharibə dövründə bütün əksinqilabçı burjua nəzəriyyəçilərinin ―islamlaşmaq‖ şüarını ortalığa atıb, inadla bu çürük fikri müdafiə etdikləri bir şəraitdə Cavidin ―Şeyx Sənan‖ kimi bir
1 ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, Bakı, 1926, № 12. 101
əsəri qələmə alması onun yaradıcılığında müsbət bir hadisə idi. ―Şeyx Sənan‖, eyni zamanda, çox incə tellərlə ümumiyyətlə Şərq, xüsusən Azərbaycan ictimai fikrində və klassik ədəbiyyatında dini təəssübkeşliyə qarşı çevrilmiş tarixi mübarizə ənənələri ilə də sıx bağlı olan bir əsər idi. Əsərdəki ideyanın, müasirliyini, eləcə də onun milli ədəbi və fəlsəfi irsin mütərəqqi cəhətləri ilə məzmunca əlaqədar olduğunu aydınlaşdırmaq üçün Şeyx Sənan surətini ətraflı öyrənmək kifayət edər. Faciənin ilk səhnələrində şair öz tiplərini, onların səciyyəsini də dünyagörüşünün iki cəbhədə qruplaşdırmağa çalışır: Birinci cəbhədə ―fəzilət və ürfanı‖ ilə ağsaqqal bir mürşüd sayılan, yarısufi, yarıpanteist Şeyx Kəbir, onun tələbəsi, hələ gənc yaşlarında ―kəsbi-ictihad‖ edən, yəni özünün yeni, xüsusi görüşləri olan Şeyx Sənan və bu müəllim-tələbəyə rəğbət bəsləyən Şeyx Hadi, Şeyx Sədra və Əbülüla durur. İkinci cəbhədə isə sadəcə dindar fanatiklərdən ibarət olan Şeyx Mərvan, Şeyx Nəim, Şeyx Əbülləhyə, Şeyx Cəfər və başqa şeyxlər, müridlər durur ki, birincilərin əksinə olaraq, bunlar avam, zahid-məslək adamlardır. Şeyx Kəbir islam dininin bir çox ehkamlarına və Quranın bəzi hökmlərinə, rəvayətlərinə şübhə ilə yanaşan, allahı təbiətdən kənarda, göylərdə deyil, təbiətin özündə axtaran panteist bir mürşüddür. O, tələbəsi Şeyx Sənanı da bu ruhda tərbiyə etmişdir. Sənan dini şübhəçilikdə öz mürşüdündən daha irəli getmişdir. Onun xüsusi qənaətləri, kor-koranə etiqaddan uzaq olması, hər işdə ağlın dəlillərinə istinad etməyə can atması müəllimini heç də təəccübləndirmir, əksinə, fərəhləndirir. Şeyx Sənan fanatik şeyxlər arasında yeni fikirlər təbliğ edir, Quran və şəriətin bəzi hökmlərinin ağıldan, idrakdan uzaq və həqiqətə uyğun olmadığını söyləyir, merac məsələsinə, yəni peyğəmbərin guya göylərə çıxması haqqındakı rəvayətə istehza edir. Belə mənasız rəvayətlərə 102
asanlıqla inanan fanatik şeyxlərdən Şeyx Mərvan Sənanı dinsiz adlandırıb, az qala ona ölüm fitvası tələb edərək Şeyx Kəbirə deyir:
Vardı Sənanla bir mübahisəmiz, Bağırıb söyləyirdi pərvasız: ―Olsa merac, olur da ruhani. Həp yalandır əruci-cismani 1 . Bir bəşərdir, — deyirdi — peyğəmbər. Heç görülmüşmü çıxsın ərşə bəşər? 2
Sənanın bu fikrinə və şübhələrinə haqq qazandıran Şeyx Kəbir, eyni zamanda, özünün də belə boş rəvayətlərə inanmadığını söyləyir; allah təbiətin özündə olduğu halda onu görmək üçün göyə çıxmağın nə mənası varmış — deyə o da fanatiklərə istehza edir:
Şübhədir hər həqiqətin anası, Şübhədir əhli-hikmətin babası. Şübhə etməkdə haqlıdır insan, Çünki hər kəscə bəllidir: yaradan — Hər zaman, hər tərəfdə nurəfşan, Fərqsiz onca həp zamanü məkan... Ona məxsus yoxsa bir məva, Ərşə çıxmaqda varmı bir məna? 3
Yenə bir başqa fanatik — Şeyx Nəim Sənanın tövhid məsələsinə, yəni allahın birliyinə, varlığına da şübhə etdiyini Şeyx Kəbirə danışır:
1 Əruci-cismani – insanın cismən göylərə, allahın yanına uçması. 2 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 161. 3 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 161. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|