Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
88
Hörmətin, izzətin, varın, şöhrətin, Nəslin, nəcabətin, gücün, qüdrətin — Həp sənin olsun, get! Çəkil get, Orxan! Mən ayrılmam o yoxsul Xanpoladdan! 1
Bu arada Xanpoladdan məktub gəlir. O, yaxın günlərdə gələcəyini yazır. Qoca ananın və nişanlının sevinci yerə-göyə sığmır. Tezliklə həsrətli ürəklər birləşəcək, ana oğluna toy edəcəkdir. Lakin namərd Orxan bu səadətə mane olur, yoldaşları Murad və İzzətlə səfərdən qayıdan Xanpoladın yolunu kəsir. Vuruşmada Orxan və İzzət ölür. Murad isə Xanpoladı ağır yaralayıb, Səlmanın evinə gəlir, Səlmanın öl- dürdüyü igidin anası olduğunu bilmədən ondan aman istəyir. Yaralı Xanpoladı evə gətirirlər. O, artıq qan tökməməyi və Muradın bağışlanmasını vəsiyyət edib can verir. Oğlunun vəsiyyətinə görə ana qatili bağışlayıb onu azad edir. Murad artıq işlədiyi cinayətdən, anadan gördüyü alicənablıqdan peşman olub vicdan əzabı çəkir. Əsər heca vəzni ilə yazılmışdır. Bu ümumiyyətlə Azərbaycan ədəbiyyatında heca vəzni ilə yazılan ilk mənzum dram idi. Cavid əruz vəznində yazdığı əsərlərindəki ustalığı bu əsərdə göstərə bilməmişdi. Vəzndə qırıqlıq aydın nəzərə çarpırdı. Orxanın xarakteri ziddiyyətli idi. Müəllif bu surətin dilinə onun mənəvi keyfiyyətləri ilə uyğun gəlməyən sözlər vermişdi; bəzi yerdə qatil, xudbin Orxan bir şair təbiəti kəsb edirdi. Əsərdə bir çox tiplərin eyni dildə danışması da nöqsan idi. Lakin bunlara baxmayaraq, ―Ana‖ ehtiraslar dramı ruhunda yazılmış bir əsər idi. Burada dramatizm qüvvətli idi. Müəllif birpərdəlik dramda yeganə oğlunu itirən ananın, onun nakam oğlunun, nişanlısını itirən vəfalı İsmətin, dostunu itirən Səlimin iztirablarını sənətkarlıqla əks etdirə bilmişdi. Varlılarla yoxsullar arasında olan ziddiyyəti göstərməsi isə əsərin ideya məzmununu xeyli qüvvətləndirmişdi.
1 H.Cavid. ―Ana‖, Tiflis, Gürcü Şirkət Mətbəəsi, 1913, səh. 12. 89
Əsərdə Cavidin görüşləri, mənəvi böhranları və ziddiyyətləri üçün ümumiyyətlə çox səciyyəvi olan bir məsələ də: ―məhəbbət yoxsa nifrət, həyatdakı ziddiyyətləri bunların hansının vasitəsi ilə aradan qaldırmaq olar?‖ problemi idi. Şair məhəbbətə və mərhəmətə üstünlük verirdi. Lakin sonrakı əsərlərində Cavid bu problemə, bir qədər aşağıda görəcəyimiz kimi, tamamilə başqa nöqteyi-nəzərdən yanaşmışdır.
* * * 1912-ci ildə nəsrlə yazılmış ―Maral‖ faciəsində Cavid daha irəli getmiş, onun həyat müşahidələri daha da zənginləşmiş, şair mühitin daha yeni xüsusiyyətlərini, adamlarını dərk etmiş, ictimai konfliktləri ilk dramına nisbətən daha aydın göstərə bilmişdi. Dramın ilk səhnəsi tamaşaçını gənc Azərbaycan qızı Maralın faciəli həyatı ilə tanış edir: Maral ziyalı bir ailədən idi. Ağlı, tərbiyəsi və gözəlliyi ilə çoxlarından seçilirdi. Məktəbdə oxuyur, vətənin ziyalı qadınlarından biri olmaq arzusu ilə ―məsud bir göyərçin kimi saf və azad‖ yaşayırdı. Lakin təh- silini bitirmədən Maral sevimli və maarifpərvər atasını itirir. Bu arada ―allahın ikiayaqlı balası‖, ―ürək bulandırıcı, murdar‖ mülkədar Turxan bəy bir ―bəla ildırımı‖ kimi Maralın üstünü alır, on beş yaşında ikən onu kimsəsiz, əqrəbasız anasından və deyiklisi Aslandan ayırır, pul və qol gücünə özünə arvad edir. İndi iki ildir ki, Maralın həyatı qəfəsə salınmış bir quşun həyatına oxşayır. Bütün əsər boyu Maral daim məhzun, küskün, boynu bükük, dalğındır. Mülkədar Turxan bəyin bəzəkli otaqları onu dar, qaranlıq məzar kimi sıxır. ―Gözəl bahar hər kəsin könlünü açdığı halda, Maralı kədərləndirir, rəngarəng çiçəklərin lətif rayihələri onu boğur, bülbüllərin sevimli nəğmələri sanki ona gülür, sanki onun talesizliyinə ağlayır‖. Maral öz taleyini vərəmli bir çiçəyə, ayaqlar altına atılmış gülə bənzədir. 17 yaşlı Maral bu ağır həyata dözə bilmir. O, aydın dərk edir ki, düşdüyü ev ər evi deyil, bayquş
90
yuvasıdır. O bu bayquş yuvasını tərk etmək, sevimli Aslanla birləşmək arzusu ilə yaşayır. Bu arzusuna görə onu şəriətə itaətsizlikdə taqsırlandırmaq istəyənlərə deyir: ―Xain bir cəllad əlində qəhr olmaq şəriətə itaətmi deməkdir?‖ Bununla belə Maral ―mələk kimi məsumdur‖. O, bir tərəfdən kimsəsiz, əqrəbasız anasının halını düşünür, bir tərəfdən də avamlar arasında namussuz adlandırılacağından qorxub, tərəddüd edir. ―hər iki tərəfin təhlükəli uçurum... Burada qalsam, Turxan bəyin murdar nəfəsi... qoşulub qaçsam, namus, iffət məsələsi məni bitirəcək, məni məhv edəcəkdir‖ 1 . Zavallı gənc qadın başqa bir çıxış yolu tapa bilmir. Dramaturq turxanbəylərin hökmranlıq etdiyi bir mühitdə qadınların hüquqsuzluğunu və qadın azadlığı düşmənlərini, xüsusən yavaş-yavaş köhnəlikdən ayrılan, azad yaşamağa can atan yeniyetmələrin faciəsini göstərmək üçün Maral ilə yanaşı Humay surətini yaradır. Maral azərbaycanlı, Humay isə dağıstanlıdır. Lakin onların hər ikisinin taleyi bir-birinə çox yaxındır. Hər ikisi ―azad ruhlu əsirlər‖dir. Humay da Maral kimi oxumuş, iyirmi iki yaşında olduqca gözəl və məlumatlı bir qız idi. Ancaq o da həyata göz açmamış ―qılıncını şaqırdadan‖, gecə-gündüz klublarda, teatrlarda boşboğazlıq edən zabitlərdən biri olan mülkədar oğlu Şahmar bəyə nişanlanır. Şahmar bəy gül kimi nişanlısını yaddan çıxarıb, uzaq şəhərlərdə əyyaşlıqla məşğuldur. Çox çəkmir ki, Şahmar bəyin başqa bir qız ilə maraqlandığı, sonra da bu qız üçün intihar etdiyi xəbəri gəlib çıxır. Humay üçün də yeni həyat yolları görünür. O, Qafqazın gözəl şəhərlərindən biri olan Borjomda istirahətdə ikən özü kimi yeni ruhlu, azad fikirli bir müasirinə, gənc hüquqşünas azərbaycanlı Cəmil bəyə rast gəlir. Lakin bu səadət ancaq onların ata yurduna qayıtmalarına qədər davam edir. Gənc hüquqşünas Humayı atasının, Turxan bəyin evinə gətirir. Bu ata-oğul başqa-başqa adamlardır. Ata ―insan şəklində bir canavar‖, yalnız özünü, öz kefi-mayəşasını
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 147. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|