Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
76
Yaşar, qoşar, çalışar, zift içində, hər yanda, Həyatı güldürəcək bir ümidə bağlanaraq, İş arxasınca qoşuşmaqda həpsi çırpınaraq. Bir az da yaxlaşalım, gör zavallı insanlar Nələr çəkir yaşamaqçın? Nasıl yaşar onlar? Görüncə tab edəməzsin, acırsın, ağlarsın, Nədir bəlayi-məişət, duyarsın, anlarsın 1 . İndi artıq Şəfiqə üçün aydın olur ki, uzaqdan ona şairanə bir sərvistan kimi görünən mədənlərdə minlərcə insanlar bir parça çörək üçün gecə-gündüz qan-tər içində çalışırlar. Həm də onlar həyatın bütün gözəl nemətlərindən məhrumdurlar. Neft quyuları onların ―əcəl qapısı‖ olmuşdur. İndi yaxınlaşmaqda olduqları buruqlar Şəfiqəyə qəbir daşları kimi görünür. Şəfiqə geri dönmək, bu ―cansıxıcı mühitdən‖ ayrılmaq istəyir. Şəfiqənin neft mədənlərini ―cansıxıcı kədərli bir mühit‖ adlandırması Məsuda toxunur. Çünki Şəfiqə əsas həqiqəti başa düşmür ki, şəhərlərdə varlılar mühitində gördüyü bütün təntənələr, dəbdəbələr bu kədərli mühitdə qan-tər içərisində işləyən fəhlələrin zəhməti nəticəsində başa gəlir. O, Şəfiqəyə deyir:
Fəqət çox aldanıyorsun, mənim gözəl mələyim, Düşündüyün gözəl, amma yanılma, sevdiciyim. Bu nəşəsiz, kədərəfza, bu müzlim aləmdən — Ziyalanır bütün evlər, cahan olur rövşən. O zift axan quyular mənbeyi-səadətdir, Axıb gedən sular altundur, eyni, sərvətdir. Bax, iştə, həp o buruqlar birər böyük bütdür Ki, pişigahinə çox kimsə varmadan bükülür. Bu şəhr içində görüb, duyduğun o hissi-nəşat, Bütün o dəbdəbələr, həp o anlı-şanlı həyat, Bütün o təntənələr, həp o süslü heykəllər
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 494. 77
Bu sisli, hisli buruqlarla iftixar eylər 1 . Bu həqiqəti biləndən sonra Şəfiqəni artıq mühüm ictimai məsələlər düşündürməyə başlayır. O, fikirləşir ki, nə üçün bu ağır zəhmət şəraitində yaşayan fəhlələr hər şeydən məhrum olsun, onların yaratdığı sərvət isə bir yığın müftəxora məxsus olsun? Nə üçün gərək sərvətin, dövlətin, səadətin yaradıcısı olan bu insanlar zəhərli qazları udmalı, nəmli yerlərdə yaşama- lı olsunlar, bir ovuc varlılar isə onların zəhməti hesabına bollu sərvət içərisində, kədər, qayğı nə olduğunu bilmədən mənasız həyatlarını eyş-işrət içərisində keçirsinlər? Məsud da Şəfiqənin fikrinə şərik olur, lakin bu ədalətsizliyin aradan qaldırılmasını hələlik çox çətin hesab edir, onun ancaq gələcəkdə mümkün olacağını söyləyir. Bu mükalimədən aydın olur ki, Şəfiqə və Məsud hakim istismarçı siniflərlə zəhmətkeşlər arasındakı ziddiyyəti görürlər. Onlar fəhlə sinfinə dərin məhəbbət, rəğbət bəsləyir, dünyanın bütün sərvətini yaradan bu insanların hər növ maddi və mənəvi hüquqdan məhrum edilməsini böyük ədalətsizlik hesab edirlər, ancaq bu ədalətsizliyin aradan qaldırılması yollarını bilmirlər. ―Məsud və Şəfiqə‖ bu illərdə H.Cavidin Bakı fəhlələrinin həyatı ilə maraqlandığını, zəhmətkeşlərə dərin rəğbət bəslədiyini, fəhlə sinfinin azad gələcəyi haqqında arzular bəslədiyini göstərən bir əsər idi. Doğrudur, bu əsərdə şairin fəhlə həyatına münasibəti bir liberal xırda burjua ziyalısının münasibəti idi, Cavid proletar məfkurəsindən uzaq idi; bununla belə fəhlə sinfinin həyatı və taleyi ilə məşğul olması onun yaradıcılığında və görüşlərində bir yenilik idi, müsbət bir hadisə idi. ―Məsud və Şəfiqə‖ təbii, şairanə bir pafosla yazılmışdı. Bu pafos, hər şeydən əvvəl, Məsud ilə Şəfiqənin xarakterində, onları düşündürən ictimai fikirlərdə, neft Bakısı və fəhlə
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 495. 78
sinfinin həyatı, taleyi və gələcəyi haqqında bəslədikləri gözəl arzularda özünü göstərirdi. Bu surətlərdə həm kəskin ağıl, həm də zəngin hissiyyat, zəhmətkeş insanın səadəti üçün döyünən nəcib bir ürək vardır. Əsərdəki şeiriyyət də bu iki xüsusiyyətin birləşməsindən doğurdu. Müəllif hər iki gəncin fərdi xarakterini verməyə xüsusi səy göstərmişdir. Mühüm ictimai məsələlərdə eyni fikirdə olan gənclər xaraktercə fərqlənirlər: Şəfiqə xəyalpərvər olduğu halda, Məsud canlı, həyat müşahidələrinə malik bir realistdir. Şəfiqənin fəhlə sinfi və onun parlaq gələcəyi haqqında bəslədiyi gözəl arzuları Məsudun canlı həyat müşahidələri, başqa sözlə romantik xəyallarla real mühakimə bir-birini tamamlayır və şeirin əsas ideyasının bədii bir şəkildə ifadəsinə kömək edirdi. Cavidin 1913-cü ildə Bakı mətbəə işçilərinin həyatından ―Rəmzi‖ adlı dram yazmasını da nəzərə alsaq (bu əsər sonradan işlənib ―Şeyda‖ adı ilə nəşr edilmişdir), yeni şəraitin şairə nə qədər dərin təsir göstərdiyi daha da aydınlaşmış olur.
* * * 1911-1912-ci illərdən başlayaraq Hüseyn Cavid öz əsərlərində bir moralist, mütəfəkkir şair kimi çıxış edirdi. Lakin bu illərdə onun fəlsəfi və əxlaqi görüşləri çox ziddiyyətli olub, müəyyən müsbət meyllərinə baxmayaraq, əsasən idealist, eklektik mahiyyət daşıyırdı. Bunu biz şairin 1912-ci ildə 30 yaşında ikən yazdığı və 330 misradan ibarət ―Bir xatirə‖ yaxud ―Sən nəsən? Kimsən?‖ deyən ariflərə!‖ şeirində çox aydın görürük. Şeir, sərlövhəsinə uyğun olaraq, doğrudan da, öz müəllifini tanıtdırmaq məqsədilə yazılmışdı. Ancaq şair sözün müstəqim mənasında tərcümeyi-halını yox, öz görüşləri, müxtəlif dinlər, dini təriqətlər, o vaxtadək tanış ola bildiyi siyasi-fəlsəfi sistemlər haqqında və bir sıra daha başqa məsələlər: müasir cəmiyyət, insan, bəşərin hal-hazırı və gələcəyi haqqında öz
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|