Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
73
Lazım təbib kim, bilə bilsin də sağlığı, həyatı qucaqlasın! 1
Məhəmməd Hadi ―Əlvahi-nəfasət‖ şeirini Cavidə ithaf etmiş və sərlövhənin altında ―Şairi-nəsihətpərvər Hüseyn Cavid bəradərimə‖ sözlərini yazmışdı. Lakin o öz şair qardaşına mədhiyyələr oxumamış, onu tənqid etmiş, ―işıqla qaranlığı fərqləndirməyi‖ bacaran parlaq düşüncəyə malik olmağa, qabaqcıl sənət yolu ilə getməyə çağırmışdı. Cavidin vətənə qayıtdığı 1909-cu ildə və ondan sonrakı illərdə 1905-ci il inqilabı ideyaları və bolşevizm ideyalarından ruhlanan mollanəsrəddinçilər mürtəce, əksinqilabi fikirlərə, millətçiliyə, istismara, burjua-mülkədar əxlaqına və imperi- alist burjua fitnəkarlığına qarşı geniş bir mübarizə cəbhəsi aç- mışdılar. Cavid vətənə qayıtdıqdan sonra belə bir yeni tələbkar ədəbi mühitlə əhatə olunmuşdu. Bu da onun yaradıcılığına və görüşlərinə öz müsbət təsirini göstərirdi. 1910-1911-ci illərdə yazılmış ―Öksüz Ənvər‖, ―Kiçik sərsəri‖, ―Vərəmli bir qız‖, ―Bir qızın son fəryadı‖ və ―Gecəydi‖ şeirlərində Caviddəki mənəvi təbəddülat daha aydın hiss olunurdu. Bu şeirlər artıq fərdi, intim hisslərdən uzaq idi. Ədalətsiz ictimai mühitin bədbəxt etdiyi vətəndaşların həyat faciəsi, küçələrə atılmış kimsəsiz, yetim uşaqların dərdi, iniltisi, köhnə adət-ənənələrin, feodal əxlaq normalarının qurbanı olan, dərdi başından aşmış, kimsəyə açılmamış gizli qəmlərin əlində vərəm almış Şərq qadınının, Azərbaycan qızları və gəlinlərinin fəryadı, ―altun və dəbdəbə‖ əsiri olan yüksək cəmiyyət gözəllərinin vəfasızlığı ucundan həyat və səadətdən əbədilik əlini üzmüş gənclərin məhv olmuş əməlləri bu şeirlərin əsas məzmununu təşkil edirdi. Budur: oxuduğu sinifdə həmişə dərsdə və əxlaqda bi- rinciliyi qazanan doqquz yaşlı balaca Ənvər neçə gündür ki, susur, dinib-danışmır; dindirəndə də sel kimi göz yaşları tökür, hıçqırıqlarla boğulur. Ənvər çoxdandır ki, atadan yetim
1 M.Hadi. Seçilmiş əsərləri, ADU nəşriyyatı, Bakı, 1957, səh. 269-270. 74
qalmışdır. İndi bir neçə gündür ki, yeganə ümidi, təsəllisi olan kimsəsiz, əqrəbasız anasını da itirmişdir. Ata yox, ana yox, cəmiyyətdə də kimsəsiz uşaqların tərbiyəsi qeydinə qalan bir müəssisə, bir qanun yoxdur. Bəs bu yurdsuz, kimsəsiz istedadların axırı, bu zavallıların taleyi nə olacaqdır? (―Öksüz Ənvər‖). Yaxud həyatın başqa bir lövhəsi: hər bir hüququ tap- dalanmış, bütün arzuları gözündə qalmış, əsarətdə yaşayan gənc Azərbaycan qızı öz dərdlərini yaxın bir adama demək imkanından məhrumdur. O, qəmli ürəyini ancaq təbiətə, aya, ulduza aça bilir. Bəxtiyar səyyarələr isə nə bilirlər ki, yer üzündə əsarətdə yaşayan şərqli qızlar nə çəkirlər?
Ürəkdə qaldı məramım, duyulmaz oldu səsim! Gözümdə qalmadı nur, ah, iştə son nəfəsim!.. Məzalim atəşi yaxdıqca qovrulur bədənim, Nə hali-müdhiş! Aman, son günüm bumuydu mənim?! Solub bahari-şəbabım, dəyişdi hər halım; Bu surətim, bu vücudum, bu dönmüş iqbalım... 1
Başqa bir qəmli hadisə: gecədir, milyonerlərə məxsus böyük, təntənəli bir binanın balkonu qarşısında solğun çöhrəli bir gənc ziyalı dayanmışdır. İçəridəkilər kef-nəşəyə dalıb, şən qəhqəhələrlə gülürlər. Onlardan biri də vaxtilə bu gəncə könül verən, sonra isə ―altun və dəbdəbəyə‖ aldanıb vəfasız çıxan ―əski sevgilidir‖. Solğun baxışlı gənc kədərli, yorğun, xəstə bir halda balkonun qarşısında çətin nəfəs ala-ala məcnun kimi inləyib fəryad edir:
Nə oldu? Söylə, neçin, böylə bivəfa çıxdın? Şikəstə könlümü bilməm neçin yaxıb-yıxdın? Neçin ümidimi məhv eylədin? Nədən bıkdın? 2
1 ―Bir qızın son fəryadı, yaxud zindan guşəsindən bir səs‖, H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 550. 2 ―Bir qızın son fəryadı, yaxud zindan guşəsindən bir səs‖, H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 501. 75
Gənc romantik aşiq təntənəli salon gözəllərindən əhd- peyman, sədaqət, vəfa, mehribanlıq umur. İnsana məxsus olan bütün bu gözəl sifətləri isə altun və dəbdəbə hərisliyi çoxdan ayaqlayıb keçmişdir. Gəncin ah-fəryadına içəridən istehzalı, ―sitəmli qəhqəhələr‖ cavab verir. O isə təhqir edildiyini, aldandığını görüb, revolverini çıxarır, dərdlər, ələmlərlə dolu olan ürəyini nişan alır. Əlbəttə, bu şeirlər də həyat dəyişmək qüvvəsinə malik olan, tam, mübariz sənət nümunələri sayıla bilməzdi. Bununla belə Türkiyədə yazılmış şeirlərə görə bunlar müəyyən ictimai məzmunu olan əsərlər idi. Bu şeirlərdə şair artıq öz məhdud şəxsi hissləri ilə deyil, məhkum insanların taleyi ilə məşğul idi; o, zalım mühitin bədbəxt etdiyi insanlar haqqında düşünürdü. Yeni şəraitin və ədəbi mühitin Cavid yaradıcılığına təsiri onun ―Bakıda‖, yaxud ―Bakıda-Balaxanı neft mədənlərinə gedirkən Məsud ilə Şəfiqə arasında bir müsahibə‖ 1 şeirində özünü daha aydın göstərmişdi. Şeirdə Bakı fəhlələrinin ağır həyatından, sahibkarlar tərəfindən onların amansız istismar edilməsindən bəhs olunur. İki ziyalı gənc — Şəfiqə və Məsud Balaxanı neft mədənlərini gəzməyə çıxmışlar. Şəfiqə ağıllı, mər
həmətli, həssas bir qızdır. Ancaq onun hələ həyat təcrübəsi yoxdur, üstəlik bir az da romantik, xəyalpərvərdir. Gənc qız neft mədənlərində çalışan Bakı fəhlələrinin həyatı, məişəti haqqında aydın təsəvvürə malik deyildir. Odur ki, Balaxanı neft buruqları uzaqdan ona yaşıl bir meşə, şairanə bir sərvlik, buruqlarda çalışan fəhlələr isə sərvlikdə gəzən şən, qayğısız insanlar kimi görünür. Məsud isə fəhlələrin həyatı və acınacaqlı taleyi ilə yaxından tanışdır. O, Şəfiqəyə fəhlələrin nə qədər çətin zəhmət şəraitində işlədiklərini, yaşamaq üçün nə qədər ağır məşəqqətlərə dözdüklərini başa salır: Yığın-yığın bəşəriyyət o müzlim ormanda
1 Bu şeirin ilk variantı 1909-cu ildə nəşr edilmişdir. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|