Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
5 və biz bundan öncə, M.Quliyevin Cavidə və onun əsərlərinə münasibətini şərh etdik, onun Cavidə «qayğıkeş» münasibəti yalnız bundan ibarət idi ki,».. biz Cavid kimi şairlərdən inqilab tərəfinə keçməyi tələb edirik. İnqilab treni var qüvvəsi ilə qoşur. Əziz şairlər, inqilab dalğaları üzərində daha yuxarı qalxa bilərsiniz». M.Quliyev yalnız «Knyaz» əsəri yazıldıqdan sonra «sevinmişdi», deməli, onun məramı Cavidi «inqilab qatarına oturtmaq» idi. Monoqrafiyanın «Cavidin həyatı, ədəbi mühiti və ilk qələm təcrübələri» adlı birinci
fəsil fikrimizcə, Cavidşünaslıqda böyük sənətkarın tərcümeyi-halının tam və dolğun şəkildə hazırlanmasında (hərçənd ki, M.Cəfər məlum səbəblərə görə Cavidin həbsindən, repressiya qurbanı olmasından söz aça bilməzdi) ilk təşəbbüs kimi qiymətləndirilməlidir. Cavidin bir ədəbiyyat adamı kimi yetişməsində kimin rolu olub, onun dünyagörüşünün formalaşmasında hansı təhsil sistemi və digər amillər öz sözünü deyib..İranda, Türkiyədə, Tiflisdə yaşadığı illər onda hansı təsirləri yaradıb? İyirminci-otuzuncu illərdə bir çox tənqidçilər Cavidin Türkiyədə təhsil almasını ona irad tuturdular. M.Cəfər isə belə bir faktı nəzərə çarpdırır ki: «Məktublarda Cavidin Türkiyədə olduğu illərdə daim öz vətəni haqqında düşündüyünü, mümkün qədər təhsili tez bitirib, vətənə qayıtmaq arzusunda olduğunu göstərən parçalar da çoxdur. Şair başqa ölkələrdən Türkiyəyə gəlib, tamamilə «osmanlılaşan», «türkiyəli olub gedən» və öz vətənlərini unudan ziyalılara, onların aqibətinə gülür, bu yolun yanlış olduğunu söyləyir. Q.Şərifova yazılmış bir məktubda deyilir: «Burada mən 3-4 sənə qədər dəxi oxuya bilərəm… Lakin validəm, vətənim, vətəndaşlarım bütün-bütün unudulacaq bir hala gəlir. Şimdi burada minlərcə iş başında tatar, türküstanlı, qafqazlı və krımlı var ki, təhsillərini ikmal etdikdən sonra istambullu…olub getmişlər. Bu, məncə pək gücdür… İndi əsil məqsəd vətənə xidmət, həm də layiqincə xidmət etməkdir». 6 M.Cəfər H.Cavidin ilk ədəbi təcrübələrindən də söz açır və deyərdik ki, bu da Cavidşünaslıqda birinci təşəbbüsdür. Farsca ilk şeirlərini «Gülçin» təxəllüsü ilə qələmə alan H.Cavid sonralar müəllimi M.T.Sidqinin təsiri altında azərbaycancanca da şeirlər yazır. Daha sonralar, İstambulda oxuduğu illərdə «Rəqs», «Hər yer səfalı», «Çəkinmə, gül», «Pənbə çarşaf», «Xuraman-xuraman», «Uyuyur», «Mən istərəm», «Kiçik bir lövhə», «Şeir məftunu», «Dəniz pərisi», «Son baharda», «Yadi mazi», «Ah, yalnız sən!», «Hali-əsəfiştimalimi təsvirdə bir ahi-məzlumanə» şeirlərini qələmə alır. Bunları M.Cəfər qəzəlləri ilə müqayisədə irəliyə addım kimi qiymətləndirir. Amma ümumilikdə həmin şeirləri belə səciyyələndirir: «Məzmun cəhətindən həyəcanlandırıcı xəyallar, fövqəladə, mücərrəd mənəvi səadət həsrəti, forma cəhətindən isə süni pafos, dəbdəbəli üslub, fars və ərəb sözləri, tərkibləri ilə ağırlaşdırılmış qəliz dil bu şeirlərin çoxunun əsas xüsusiyyəti idi».
H.Cavidin ilk şeirlərindəki bədbinlik, küskünlük motivlərinə gəlincə, tədqiqatçı haqlı olaraq bunları daha çox tənzimat ədəbiyyatından sonrakı Türkiyə ədəbiyyatında güclənən bədbinliklə əlaqələndirir. Əlbəttə, hər hansı bir şairin yaradıcılığına ictimai mühitin çox böyük təsiri olur və bu faktı da danmaq olmaz ki, Vətənə qayıtdıqdan sonra Caviddə də həyata, ictimai mühitə qaynayıb- qarışmaq meylləri qüvvətlənir. Tədqiqatçının doğru qeyd etdiyi kimi, yeni şeirlərində Cavid bədbinliyi, ümidsizliyi pisləyir, məsələn, qadınları örtükdə görmək istəyən Cavid «Qadın» şeirində onları öz hüquqları uğrunda mübarizəyə səsləyir:
Qadın! Ey sevgili həmşirə, oyan! Ana! Ey nazlı qadın, qalq! Uyuyan Zillü mehnətlə həmağuş oluyor. …Oluyor iştə hüququn pamal, 7 Çalış, öyrən, ara, bul, haqqını al! Pərdeyi-zülmət içindən sıyrıl! Qəhrəmanlar kibi qavğaya atıl!
Burada qeyd etməyi vacib sayırıq ki, M.Cəfərin tədqiqatına qədər H.Cavidin şeirləri haqqında heç bir yazıda belə genişliyilə söz açılmamışdı. M.Cəfərin Cavidin süjetli şeirlərə meyl etdiyini də xüsusi olaraq nəzərə çarpdırır. «Öksüz Ənvər» və «Bakıda Balaxanı neft mədənlərinə gedərkən Məsud ilə Şəfiqə arasında bir müsahibə» şeirləri üzərində ayrıca dayanan tədqiqatçı, bu şeirlərin təkcə formasının, ifadə tərzinin deyil, məzmununun da yeniliyini göstərir. Müəllif haqlı olaraq yazır ki: ««Məsud və Şəfiqə» təbii, şairanə bir pafosla yazılmışdı. Bu pafos, hər şeydən əvvəl, Məsud ilə Şəfiqənin xarakterində, onları düşündürən ictimai fikirlərdə, neft Bakısı və fəhlə sinfinin həyatı, taleyi və gələcəyi haqqında bəslədikləri gözəl arzularda özünü göstərirdi. Bu surətlərdə həm kəskin ağıl, həm də zəngin hissiyyat, zəhmətkeş insanın səadəti üçün döyünən nəcib bir ürək vardır. Əsərdəki şeiriyyət də bu iki xüsusiyyətin birləşməsindən doğurdu». Hüseyn Cavidin lirikasında heç şübhəsiz, onun bir moralist və mütəfəkkir kimi çıxış etdiyi 330 misradan ibarət «Bir xatirə» yaxud «Sən nəsən? Kimsən?» deyən ariflərə!» şeiri mühüm yer tutur. Bu şeirdə şair, tədqiqatçının doğru qeyd etdiyi kimi, öz tərcümeyi-halını deyil, öz görüşləri, müxtəlif dinlər, dini təriqətlər, tanış olduğu siyasi-fəlsəfi sistemlər, müasir cəmiyyət, insan, bəşərin çağdaş durumu və gələcəyi barədə fikir və düşüncələrini oxucularla bölüşür. Şeir bu misralarla başlayırdı:
Arqadaşlar! Sormayın, hiç sormayın! Sızlayan bir qəlbə atəş vurmayın! Sormayın, ariflər! Ey fərzanələr! Anlamaz dərd əhlini biganələr.
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|