Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
27
münasibətini aydın bildirməməsi bütün ədəbi ictimaiyyəti, eləcə də M.Quliyevi çox narahat edirdi. Tənqidçi, haqlı olaraq, Cavidin xalq tarixinin ən məsuliyyətli bir dövründə böyük, cahanşümul ictimai-siyasi hadisələrə laqeyd qalmasını onun yaradıcılığında və görüşlərində ciddi, bağışlanılmaz bir gerilik hesab edirdi. Xüsusən Cavidin 1926-cı ildə ―Topal Teymur‖ əsərini nəşr etdirməsini nəzərdə tutaraq M.Quliyev qeyd edirdi ki, Cavidin belə bir əsəri yazması ―onun inqilabi yaşayış məsələlərinin həllindən üz çevirdiyini göstərir‖ 1 . ―Hüseyn Cavidin ―Uçurumu‖ məqaləsində M.Quliyev şairin inqilabdan əvvəl yazıb, ilk dəfə 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi ―Uçurum‖ faciəsini də ətraflı təhlil etmiş və əsərin nöqsanlarını göstərmişdir. Kəskin tənqidləri ilə şairə kömək etməyə çalışan M.Quliyev onun yeni həyata yaxınlaşması, yeni ideyaları mənimsəməsi üçün qayğı bəsləyir, təkidlə şairi müasir həyata doğru səsləyirdi; o, nədən yazmaq, necə yazmaq haqqında şairə məsləhət verməkdən də çəkinməyib deyirdi ki, ―Cavid müasir həyatın böyük
məsələləri, möhtəşəm vəzifələri ilə
yaşamalıdır‖ 2 . Bu illərdə bəzi sadəlövh Cavid kimi yazıçılara elə baxırdılar ki, guya bu yazıçılar marksizmi çox yaxşı bilə-bilə ona əməl etmək istəmirlər. M.Quliyev belə sadəlövhlükdən çox uzaq idi ki, bu da onun tənqidinin ən yaxşı cəhətlərindən biri idi. Bu zaman həm klassiklərə, həm də müasir təcrübəli yazıçılara haqsız hücumlar edən təsadüfi savadsız ―tənqidçilər‖ də tapılırdı. İ.Cahangirov yazırdı ki: ―Cəfər Cabbarlının ―Aydın‖ və ―Oqtay Eloğlu‖ əsərləri Şura hökumətinə tamamilə zidd əsərlərdir. Məhəmməd Hadi və Hüseyn Cavid burjuaziyasının şeypur çalanlarıdır‖. ―İblis‖də bütün varlıq inkar edilir. Burada insanlar da iblis olaraq göstərilir. ―Şeyx Sənan‖ bir sözlə bütün
1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 11. 2 ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 11. 28
dünyada islam dinini nəşr etdirmək istəyir‖ 1 . Belə cızmaqaralar ədəbi hadisələrə, özünəməxsus yaradıcılıq yolu ilə gedən sənətkarlara, qeyri-elmi, yanlış münasibətin nəticəsi idi. M.Quliyev təcrübəli yazıçılara, çığırdaşlara münasibətdə partiya göstərişlərini əsas tutaraq belə hesab edirdi ki, Cavid kimi orijinal bir sənətkarı zorakılıqla müasir ədəbi həyatdan uzaqlaşdırmaq, əsassız olaraq onu düşmən cəbhəsinə atmaq və öz çirkin fikirlərini yaymaq üçün Azərbaycan şairinin nüfuzundan sui-istifadəyə çalışan düşmənə imkan vermək böyük səhvdir, ədalətsizlikdir, partiyanın ədəbiyyat sahəsindəki siyasətinə ziddir. Cavidin gec-tez sosialist quruluşunun böyük əməllərini dərk edəcəyinə, yeni yaradıcılıq yolu tutacağına, yeni ədəbi hərəkata qoşulacağına şübhə ola bilməzdi. Onun yaradıcılığının və görüşlərinin təbii istiqaməti buna ümid verirdi. İnqilabdan əvvəl Cavid, bütün ziddiyyətlərinə baxmayaraq, burjua- mülkədar münasibətlərinə və əxlaqına, dini təəssübkeşliyin müdafiəçisi olan
ruhaniliyə, beynəlxalq imperializmə, müstəmləkə əsarətinə nifrət bəsləyən və zəhmətkeşlərin ―füqərayi-kasibənin‖ faciəli taleyini düşünən, inqilaba rəğbət bəsləyən radikal xırda burjua görüşlü yazıçılardan biri idi. Belə bir yazıçı üçün sosialist inqilabı ideyalarına yaxınlaşmaqdan başqa bir yol ola bilməzdi. Marksist tənqidçilər üçün bu aydın bir həqiqət idi. Cavidin inqilabdan əvvəlki yaradıcılığı çox ziddiyyətli idi. Onun görüşlərində müəyyən dərəcədə burjua mövhumatı, mücərrəd ―azadlıq‖ ideyaları, fərdiyyətçilik var idi. Şair ―Topal Teymur‖ kimi məfkurəcə nöqsanlı bir əsəri yazdığı illərdə də bu burjua mövhumatı təsirlərindən hələ xilas ola bilməmişdi. Lakin 20-ci illərə qədərki Cavid, bütün qüvvətli və zəif cəhətləri ilə bərabər, köhnə cəmiyyət quruluşunun yaratdığı Cavid idi. Yeni şərait, sovet varlığı, inqilabi ideyalar isə
1 İ.Cahangirov. ―Azərbaycan Dövlət Bədaye Teatrı‖, Bakı, Azərnəşr, 1923, səh. 67-79. 29
Cavidi, tədriclə də olsa, dəyişirdi, yeni Cavid hazırlayırdı. Həm də bu dəyişiklik bir şairin yox, bütün təcrübəli yazıçıların, cığırdaşların yaradıcılığında aydın görsənirdi. Bir çoxları bu həqiqəti görmürdülər. Onlar ancaq keçmiş Cavidi nəzərdə tutur və öz aləmlərində ona ―müasir tələblər‖ nöqteyi-nəzərindən yanaşır, onun keçmiş yaradıcılıq ideyalarını yeni cəmiyyət quruculuğuna qarşı qoyurdular; şairin yeni həyata münasibətini ―İblis‖, ―Şeyda‖, ―Şeyx Sənan‖ əsərləri ilə ölçürdülər. Ümumiyyətlə bədii yaradıcılığın mürəkkəb bir hadisə olduğunu, ədəbi prosesin dialektikasını başa düşürdülər. Bunlar şəraiti, sovet
varlığının böyük
təsir gücünü
qiymətləndirməyənlər, şüuru varlıqdan irəli tutanlar idi. M.Quliyev isə bəzən yazılarında ―solçuluğa‖ yol verməsinə baxmayaraq, belə düzgün bir prinsipə əsaslanırdı ki, varlıq bədii şüuru dəyişdirməyə qadirdir. Buna görə də bütün başqa marksist yazıçılar, tənqidçilər kimi, o da Cavidi vurub aradan çıxarmağa yox, dəyişməkdə, yeni cəmiyyət quruculuğu uğrunda mübarizəyə qoşulmaqda ona kömək etməyə çalışırdı. O, şairin yeni bir yaradıcılıq istiqaməti tutacağına ümidini itirmirdi. Belə də oldu: artıq 20-ci illərin ortalarından Cavidin yaradıcılığında və dünyagörüşündə ciddi bir dönüş başlandı. Şairin marksist tənqidçiləri bu dönüşü diqqətlə izləyirdilər. Cavid ―Azər‖ poemasından ilk parçaları nəşr etdirdiyi zaman M.Quliyev yazırdı ki, ―bu axır zamanlarda Hüseyn Cavidin ―Azər‖ adlı yeni əsəri dərc edilir... ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsində dərc edilən parçalara istinad edərək Cavidin ―Teymurləng‖ yolundan çıxıb, yeni yol aradığını qeyd etmək olar‖ 1
yaradıcılığında, ümumiyyətlə 1926-1930-cu illərin
poeziyasında mühüm ədəbi hadisələrdən biri idi. Hərçənd bu əsərin məziyyətlərinin o zaman layiqli qiymətləndirildiyini iddia etmək
olmaz; bununla
belə ―Azər‖in şairin
1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|