Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
30
yaradıcılığındakı dönüşün başlanğıcı kimi qiymətləndirilməsi də az əhəmiyyətli deyildir. Cavidin qardaş gürcü xalqının Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizəsindən bəhs edən ―Knyaz‖ (1929) əsəri ədəbi ictimaiyyəti, o cümlədən də M.Quliyevi daha çox
sevindirmişdi. Həmin ildə nəşr etdirdiyi bir məqaləsində M.Quliyev yazırdı: ―Nəhayət, Azərbaycan şairi Hüseyn Cavid bizim inqilab qatarımıza oturdu. O ağır, çətin ağrılardan sonra... Şura Gürcüstanında inqilab hadisələrini az-çox təsvir edən belə bir pyes doğdu... 1 ‖
H.Cavidin yaradıcılığını izləyən yazıçılardan biri də Hüseyn Mehdi idi. H.Mehdi Cavidin yaradıcılığı və əsərləri haqqında ilk mülahizələrini 1933-1934-cü illərdə irəli sürmüşdür. Bu illərdə artıq Cavid ―Azər‖dən bir çox parçalar nəşr etdirmiş, ―Knyaz‖, ―Səyavuş‖, ―Şəhla‖, ―Telli saz‖ dramlarını yazmış və sovet yazıçısı kimi tanınmışdı. Odur ki, H.Mehdinin, hər şeydən əvvəl, şairin yaradıcılığında və görüşlərində əmələ gələn dönüşü, məfkurəvi inkişafı sovet varlığının şairin yaradıcılığına göstərdiyi müsbət təsir ilə izah edərək yazırdı ki, ―Proletar hakimiyyəti Cavid kimi yazıçıların yenidən doğuşu və inqilab səngərinə keçə bilməsi üçün bütün imkanları yaratmış, yaşamağa haqlı olan əsil gözəl sənətin yaradılışı, çiçəklənməsi üçün geniş yollar açmışdır‖ 2 .
Müəllif qeyd edirdi ki, Cavidin də ―birdən birə gəncləşməsinə‖, ―irəliyə‖ doğru addım atmasına ―şairin az-çox inqilabi ideyalarla tənəffüs etməsi
3 ‖
səbəb olmuşdur. H.Mehdi də Cavidin yaradıcılığındakı dönüşün ―Azər‖dən çap olunmuş parçalar ilə başlandığını söyləyir. ―Knyaz‖ dramını şairin ―proletar inqilabına doğru gəldiyini ifadə edən, menşeviklərin çirkin simasını açan‖, ―istismara qarşı dərin bir kin ifadə edən‖ əsər kimi qiymətləndirir və yazırdı ki, ―azadlıq
1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9. 2 Yenə orada, 1923, № 1. 3 Yenə orada. 31
uğrunda mübarizədə istismarçıları əzib məhv etmək üçün müsəlləh üsyan və gərgin mübarizə fikrini irəli sürməsi Cavidin ―Knyaz‖ əsərinin ən müsbət cəhətlərindən biridir‖ 1 .
H.Mehdi ―Azər‖dən parçaları və ―Knyaz‖ı nəzərdə tutaraq qeyd edirdi ki, bu əsərləri yazdığı illərdə ―proletariatın kimsədən gizli olmayan sinfi siyasəti Cavidə artıq əvvəlki qədər yabançı deyildi, bəlkə qismən yaxın idi. Çünki Cavid istismarın qatı düşməni olmağa başlamışdı‖ 2 .
H.Cavid inqilabdan əvvəl də zülmə, istismara ikrah hissi ilə yanaşırdı. Lakin o zaman bu, sadəcə bi narazılıq, şikayət olaraq qalmış, qəti, aydın və mübariz bir ideya şəklini ala bilməmişdi. Şairi istismarın qatı düşməninə çevirən ancaq yeni həyatın təsiri idi və tənqidçi bu cəhəti xüsusi qeyd etməkdə haqlı idi. H.Mehdi Cavidin 1933-cü ildə yazdığı ―Səyavuş‖ əsərini də şairin məfkurəvi-bədii inkişafında ―irəliyə doğru daha yeni bir addım‖ hesab edirdi. O, ―Səyavuş‖u ―bir çox qiymətli, odlu misralarla zəngin‖ olan, ―Cavidi gəncləşdirən‖, ―yeni tipli‖ bir əsər adlandırıb, bu nəticəyə gəlirdi ki, ―Cavidin ―Səyavuş‖dakı ən müsbət cəhətlərindən biri Səyavuşun şəxsi ixtilaflarını təşrih etməyə çalışmasıdır. Bu nöqtədə Cavid həqiqi bir sənətkar kimi meydana çıxır. ―Səyavuş‖da Cavid ―köləlik dünyasını canlandırmış‖, feodalizm üsuli-idarəsinin bir sıra mühüm nişanələrini göstərmişdir. Cavid göstərmişdir ki, əsil insanlar əli qabarlı, bir qrup istismarçıların zövqünü təmin etmək üçün alın təri axıtmağa məcbur edilən əməkçilərdir‖ 3 . Sonra tənqidçi yazırdı ki, ―...Cavid, eyni zamanda, əsil qəhrəmanların əməkçi kütlələrdən, bu əsil insanlar içərisindən çıxdığını göstərməyə çalışmışdır‖ 4 . Bütün bunlarla bərabər, H.Mehdinin Cavid haqqındakı ilk məqalələrində şairin yaradıcılığının sinfi kökləri və onun romantizmi haqqında, ötəri şəkildə deyilmiş olsa da, birtərəfli
1 H.Mehdi. Cavid haqqında bir neçə söz, ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddimə. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada. 4 Yenə orada. 32
və tənqidçinin əsas fikirləri ilə ziddiyyət təşkil edən mülahizələr də var idi. H.Mehdi bir tərəfdən Cavidin keçmiş romantizmindən danışanda, başqa tənqidçilərdən fərqli olaraq, bu romantizmi ―mücadiləçi romantizm‖ adlandırdı 1 . O bu romantizmdə realist ünsürlər də görüb, qeyd edirdi ki, ―Cavidin romantizmi çox zaman canlı həyatdan uzaqlaşmağa meyl göstərən sənətkarın romantizmi olmuşdur, lakin bu heç də Cavidin fantaziya aləminə qapılmış olduğu iddia etmək deyil 2 ‖.
Digər tərəfdən, müəllif şairin keçmiş yaradıcılıq metodundan danışarkən bəzən bu metodu ―burjua romantizmi‖ adlandırırdı 3 .
özünün keçmiş ―burjua romantizmini məğlub edərək realizmə yaxınlaşmışdır‖. H.Mehdi bununla Cavidin 1926-cı ildən sonra yazdığı əsərlərdəki romantizmin artıq ―yeni keyfiyyətli‖, ―yeni ünsürlərə malik‖, az-çox real həqiqətlərdən doğan bir romantizm olduğunu sübut etməyə çalışırdı. Bu niyyətində tənqidçi haqlı idi. Həqiqətən ―Azər‖, ―Knyaz‖, ―Səyavuş‖ müəllifi olan ―gəncləşmiş‖ Cavidin romantizmi və romantikası ―keçmiş Cavidin‖ romantizmindən və romantikasından kəskin surətdə fərqlənirdi. Çox güman ki, H.Mehdi ―mücadiləçi romantizm‖ sözləri ilə ―mürtəce burjua romantizmi‖, ―feodalizm ilə mübarizə aciz, zəif olan burjua yazıçısı‖ sözlərinin bir araya sığmadığını, birinci tərifin Cavid romantizmi üçün daha səciyyəvi olduğunu yəqin etdiyi üçündür ki, həmin məqalələri yenidən nəşr etdirdikdə ―burjua romantizmi‖ kimi sözləri pozub atmış, ancaq ―mücadiləçi romantizm‖ sözlərini saxlamışdır 4 .
olduğunu qeyd edir ki, onun sənətini ―alovlu sənət‖, ―yaşamağa
1 H.Mehdi. Cavid haqqında bir neçə söz, ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddimə. 2 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1933, № 1. 3 ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddimə. 4 Bax: H.Mehdi. ―Ədəbiyyat və sənət məsələləri‖, Bakı, Azərnəşr, 1958. ―Cavid haqqında bir neçə söz‖ məqaləsi.
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|